حبوبی خوارزمی، حسن ‌بن حارث: تفاوت میان نسخه‌ها

1- الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، یا به اختصار الاستقصاء.

کحاله نام این کتاب را به اشتباه الاحتساب آورده است.

الاستقصاء یکی از کهن‌ترین نوشته‌هایی است که اختصاصاً دربارۀ جبر و مقابله است.  

از مهم‌ترین آثاری که پیش از این کتاب در این باب نوشته شده است، می‌توان المختصر فی حساب الجبر و المقابلة اثر محمد بن موسی خوارزمی و سپس الجبر و المقابلة اثر ابوکامل شجاع بن اسلم را نام برد که هر دو از الاستقصاء مهم‌ترند.  

کتاب محمد بن موسی از آثار مورد توجه ابوعلی بوده و این یک در کتاب خود گاه به نادرستی پاسخ‌های او برای برخی مسائل تقسیم ارث اشاره می‌کند.  

ابوعلی در مقدمۀ الاستقصاء گوید: «برترین علوم شرعی پس از شناخت خداوند متعال ... دانش احکام و شناخت شرایع اسلام و به‌ویژه علم مسائل مقدره است که شامل دو دانش است: نخست دانش احکام از حظر و اباحه، فساد و صحت و دیگر علم ریاضیات شامل جبر و مقابله و اعمال هندسی». سپس دربارۀ ویژگی‌های کتاب خویش چنین نوشته است: «من در این کتاب حل مسائل وصایا را با بهره‌گیری از روش‌های حساب و جبر و مقابله، روش‌های هندسی و به کارگیری روش خطأین، «دینار و درهم»، «خطوط» و «سطوح» شرح داده‌ام و چندی از این روش‌ها را از پیشینیان برگرفته‌ام که در این روشها، خواست آنان را دریافته و واژگان دشوارشان را آسان نموده‌ام و چندی دیگر از روشها را خود، برپایۀ اصول قدما و پیروی از روش‌های آنان به دست آورده‌ام و در این کتاب از آوردن نمونه‌ها و فروع بسیار دوری گزیده‌ام از آن رو که هدف ذکر روش‌ها بود...». از این میان دو روش خطوط و سطوح تازگی دارد و ظاهراً ابتکار ابوعلی است.  

غیاث‌الدین جمشید کاشانی (د ۸۳۲ ق) در مفتاح الحساب، ۳ مسألۀ حساب وصایا را با بهره‌گیری از روش سطوح ابوعلی حبوبی حل کرده و روش‌های گفته شده را از آنِ او شمرده است. دو مسألۀ اول برگرفته از متن الاستقصاء است که در آنجا ابوعلی با چند روش به حل آن‌ها پرداخته است.  

روش‌های سطوح و خطوط از نظر منطق ریاضی کاملاً مشابه یکدیگرند و تنها نشان دادن اندازۀ سهم‌ها در هر روش گونۀ ویژه‌ای دارد. روش‌های ابوعلی ساده‌تر از روش‌های دیگران است و استفاده از شکل در این روش‌ها در تفهیم آن بسیار سودمند است و درواقع نوعی نمادگذاری ابتدایی برای متغیرها محسوب می‌شود. از سوی دیگر در این روش‌ها، تغییری کوچک در صورت مسأله، روش حل آن را به کلی تغییر می‌دهد. از این‌رو می‌توان گفت که روش محمد بن موسی و دیگر روش‌هایی که ابوعلی از گذشتگان گرفته است، از لحاظ قابلیت تعمیم به حالت کلی بر روش‌های تازۀ ابوعلی برتری دارد. مسائلی که ابوعلی مطرح کرده است، به حل معادلات درجۀ دوم با همان اشکالی که محمد بن موسی پیش کشیده است، می‌انجامد. در این بخش ابوعلی در مورد گویا و گنگ بودن پاسخ‌ها نیز سخن گفته است.