ایرانشاه بن ابی‌الخیر

ایرانشاه بن ابی‌‎الخیر

ایرانشاه (ایرانشان) بن ابی الخیر (سده پنجم و ششم قمری) حماسه‌سرای فارسی‌گوی سده‌های ۵ و ۶ق که دو منظومه بهمن‌نامه و کوش‌نامه به او منسوب است.

نام

در هيچ يک از دو منظومه‌ای که به او منسوب بوده و به تقليد از فردوسی سروده شده، نام ايرانشاه نيامده است؛ اما صاحب «مجمل التواريخ»، منظومه بهمن‌نامه را به ايرانشان نسبت داده و مصحح «مجمل التواريخ»، آن را به ايرانشاه تصحيح کرده است و اغلب محققان بعدی همين ضبط را پذيرفته‌اند.

دوران زندگی

از زندگی اين شاعر اطلاع چندانی نداريم، ولی می‌دانيم که به روزگار سلطان محمود بن ملکشاه و برادر او محمد می‌زيسته است.

زادگاه

برخی بر اساس قراينی او را برادر شهمردان بن ابی‌الخير و زادگاهش را ری دانسته‌اند

دین

از اشعار ايرانشاه پيداست که مسلمان بوده و از دانش دينی بهره داشته است. وی نيز مانند ديگر حماسه‌سرايان ايرانی در منظومه‌های خود تقديرگرا و در اشعار خويش، مدافع فضايل اخلاقی است.

آثار

دو منظومه به او منسوب است:

1. بهمن‌نامه: که مشتمل است بر ۱۰ هزار بيت در بحر متقارب مثمن محذوف يا مقصور، درباره ماجراهای بهمن پسر اسفنديار کيانی. هدايت اين منظومه را به جمالی مهريجردی نسبت داده و در نسخه‌ای از بهمن‌نامه و نسخه يگانه کوش‌نامه (هر دو خارج از متن اصلی)، سراينده آنها حکيم آذری معرفی شده است که به نظر نادرست می‌آيد. بهمن‌نامه يک بار به نام سلطان محمود، و سپس به نام سلطان محمد مصدّر شده است. صفا برآن است که ايرانشاه در اين منظومه چند بار تجديدنظر کرده است. بهمن‌نامه نخست در ۱۳۲۵ق در بمبئی چاپ سنگی شد و سپس در ۱۳۷۰ش در تهران به چاپ رسيد.
2. کوش‌نامه: اين اثر پس از بهمن‌نامه و درباره کوش- شاه چين- به نظم کشيده شده است. ايرانشاه روايات اين منظومه را به تقليد از فردوسی، از گفتار «دهقان ديندار» و «سراينده دهقان» و مانند آن نقل کرده است که بی‌گمان مراد، راويان متن منثور داستانند. کوش‌نامه به محمد بن ملکشاه تقديم شده ومتينی براساس متن منظومه برآن است که اين اثرميان سال‌های ۵۰۱ تا ۵۰۴ق سروده شده است. اين منظومه در ۱۳۷۸ش درتهران چاپ شده است.

منابع مقاله

خطیبی، ابوالفضل، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1380.

وابسته‌ها

‏بهمن نامه

کوش نامه