جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری

جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری
پدیدآوران	صدیقی، غلام‌حسین (مؤلف)
ناشر	پاژنگ
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1372
چاپ	یکم
زبان	فارسی
تعداد جلد	1

جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری ، تألیف غلام‌حسین صدیقی، همان‌طور که از نام کتاب پیداست، بررسی مهم‌ترین جنبش‌های ایرانی در دوره اسلامی است که زیر تأثیر جنبش‌های اصیل ایرانی همچون مزدکیه بوده است.

کتاب رساله دکتری نویسنده بوده که در سال 1938م. نیز در فرانسه به طبع رسیده است. روش نویسنده در نگارش خود، تاریخی - تحلیلی می‌باشد. و از ویژ‌گی‌های برجسته اثر می‌توان به کثرت منابع مورد استفاده مؤلف اشاره کرد؛ به‌طوری‌که که از 124 متن عربی و فارسی و حدود 142 متن اروپایی استفاده نموده است. همچنین در هر مورد، به نقد منابع و مآخذ مورد مراجعه اشاره کرده، رأی خود را درباره صحت و سقم آن‌ها بیان می‌کند.

کتاب دارای مقدمه‌ای گسترده و هفت فصل، خاتمه و دو ضمیمه است. مؤلف در مقدمه که بیش از یک سوم کتاب را تشکیل می‌دهد؛ نخست به وجود روح تساهل و تسامح مذهبی و آزاد گذاشتن پیروان ادیان مختلف در دوره هخامنشی و اشکانی اشاره کرده و در ادامه چگونگی دگرگونی وضع دینی و توأم شدن وحدت دینی و سیاسی مورد توجه قرار گرفته است. نگاهی به اوضاع دینی ایران از زمان خلافت چهار خلیفه اول تا دوره عباسیان، از دیگر مباحث آن می‌باشد؛ و به‌ویژه در دوره عباسی، وضعیت دین زرتشتی، آتشکده‌ها و برخی آداب و رسوم دینی زرتشتی بررسی شده‌اند. نویسنده در همین بخش، مزدکیان و به‌طور مفصل‌تر مانویان را مورد بحث قرار داده است. مؤلف در فصل‌های هفت‌گانه کتاب که هر کدام کم‌حجم می‌نمایند، به ترتیب، مهم‌ترین جنبش‌هایی را که در این دوره (دوم و سوم هجری) به‌وجود آمده‌اند، از جمله جنش به‌آفرید، سنباد، اسحاق، استاد سیس، مقنّع، خرم‌دینان و بابک خرم‌دین از نظر گذرانده است. در خاتمه، تحلیلی درباره چرایی و اسباب پدید آمدن این جنبش‌ها ارائه شده است. در ضمیمه نیز به ترتیب قیام‌های افشین، حیدر پسر کاووس و محمود که در دوره متوکل عباسی پدیدار شدند، معرفی می‌شوند.

منابع مقاله

شرفایی، محسن؛ اکبری چناری، علی؛ کتاب‌شناسی توصیفی ادیان (دفتر چهارم: ادیان ایران باستان)، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1396ش.