حبوبی خوارزمی، حسن ‌بن حارث

ابوعلی حبوبی، حسن ‌بن حارث حبوبی خوارزمی ‌
نام کامل	حسن ‌بن حارث حبوبی؛
نام‌های دیگر	ابوعلی حبوبی، حسن ‌بن حارث حبوبی خوارزمی؛
تخلص	ابوعلی حبوبی؛
نسب	خوارزمی؛
نام پدر	حارث حبوبی خوارزمی؛
محل تولد	ایران؛
محل زندگی	ایران؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ حنفی؛
پیشه	ریاضی‌دان، فقیه؛
منصب	قاضی؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	ریاضی‌دان، فقیه؛
مشایخ	‌
معاصرین	غیاث‌الدین جمشید کاشانی، ابوالوفاء بوزجانی، ابونصر منصور بن عراق، ابوریحان بیرونی؛
برخی آثار	1 الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب؛

اَبوعَلیِ حُبوبی، حسن ‌بن حارث حبوبی خوارزمی ، ریاضی‌دان، قاضی و فقیه ایرانی نیمۀ دوم سدۀ ۴ ق / ۱۰ م.

زندگی ابوعلی، معاصران

از زندگی ابوعلی آگاهی چندانی در دست نیست، اما با توجه به مکاتبات وی با ابوالوفاء بوزجانی و اشارات ابونصر منصور بن عراق و بیرونی به مقام علمی او، می‌توان گفت که وی معاصر آنان بوده است. گروهی او را به اشتباه خیوقی و حسین بن حارث جنوبی خوانده‌اند. همچنین از آنجا که در مقدمۀ یکی از نسخه‌های کتاب ابوعلی از آتسز خوارزمشاه (حک‍ ‍۵۲۱-۵۵۱ ق) یاد شده است، او را به خطا از دانشمندان سدۀ ۶ ق دانسته‌اند.

محاسبۀ مساحت، سینوس‌ها

گویا ابوعلی از میان معاصران خود بیش از همه با ابوالوفاء بوزجانی مکاتبه داشته است. وی در یکی از این نامه‌ها از ابوالوفاء دستوری برای محاسبۀ مساحت یک مثلث بدون داشتن اندازۀ ارتفاع آن خواسته بود که بوزجانی در رساله‌ای کوتاه به وی پاسخ داد. این پاسخ با نمادهای ریاضی چنین نشان داده می‌شود: (برای مشاهده نمادهای ریاضی به اصل مقاله رجوع کنید.)

ابوالوفاء در نامه‌ای دیگر به ابوعلی کشف قضیۀ سینوس‌ها یا شکل (= قضیۀ) مغنی را ــ که در مثلثات کروی اهمیت فراوان دارد ــ به خود نسبت داده بود که مورد اعتراض ابونصر عراق قرار گرفت.

بیرونی در حل قضیۀ نخست کتاب استخراج الاوتار، دو راه حل از ابوعلی آورده است. راه حل نخست وی و سومین برهان ابوسعید سجزی بر قضیۀ مزبور، از بهترین و ساده‌ترین برهان‌های قضیۀ اول (بین ۲۲ برهان) است. (برای مشاهده صورت قضیه و نمادهای ریاضی امروز به اصل مقاله رجوع کنید.)

آثـار

1- الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، یا به اختصار الاستقصاء.

این کتاب به عربی و دربارۀ حل مسائل حساب وصایا نوشته شده و تاکنون به چاپ نرسیده است. ۳ نسخۀ خطی از آن در مشهد و یک نسخه در آکسفورد شناخته شده است. کحاله نام این کتاب را به اشتباه الاحتساب آورده است. الاستقصاء یکی از کهن‌ترین نوشته‌هایی است که اختصاصاً دربارۀ جبر و مقابله است. از مهم‌ترین آثاری که پیش از این کتاب در این باب نوشته شده است، می‌توان المختصر فی حساب الجبر و المقابلة اثر محمد بن موسی خوارزمی و سپس الجبر و المقابلة اثر ابوکامل شجاع بن اسلم را نام برد که هر دو از الاستقصاء مهم‌ترند. الاستقصاء تقریباً به سبک کتاب محمد ابن موسی نوشته شده، با این تفاوت که در الاستقصاء شمار مثال‌ها اندک است، اما هر مثال با روش‌های گوناگون حل شده، در حالی که در کتاب محمد بن موسی مثال‌ها بیشتر و روش‌های حل کمتر و معمولاً هر مسأله تنها با یک روش حل شده است. افزون بر این ابوعلی در کتاب خود فقط به کاربرد جبر و مقابله در حساب وصایا پرداخته، اما محمد ابن موسی به مباحث دیگری چون محاسبۀ مساحت و حساب معاملات نیز توجه داشته است. کتاب محمد بن موسی از آثار مورد توجه ابوعلی بوده و این یک در کتاب خود گاه به نادرستی پاسخ‌های او برای برخی مسائل تقسیم ارث اشاره می‌کند. ابوعلی در مقدمۀ الاستقصاء گوید: «برترین علوم شرعی پس از شناخت خداوند متعال ... دانش احکام و شناخت شرایع اسلام و به‌ویژه علم مسائل مقدره است که شامل دو دانش است: نخست دانش احکام از حظر و اباحه، فساد و صحت و دیگر علم ریاضیات شامل جبر و مقابله و اعمال هندسی». سپس دربارۀ ویژگی‌های کتاب خویش چنین نوشته است: «من در این کتاب حل مسائل وصایا را با بهره‌گیری از روش‌های حساب و جبر و مقابله، روش‌های هندسی و به کارگیری روش خطأین، «دینار و درهم»، «خطوط» و «سطوح» شرح داده‌ام و چندی از این روش‌ها را از پیشینیان برگرفته‌ام که در این روشها، خواست آنان را دریافته و واژگان دشوارشان را آسان نموده‌ام و چندی دیگر از روشها را خود، برپایۀ اصول قدما و پیروی از روش‌های آنان به دست آورده‌ام و در این کتاب از آوردن نمونه‌ها و فروع بسیار دوری گزیده‌ام از آن رو که هدف ذکر روش‌ها بود...». از این میان دو روش خطوط و سطوح تازگی دارد و ظاهراً ابتکار ابوعلی است. غیاث‌الدین جمشید کاشانی (د ۸۳۲ ق) در مفتاح الحساب، ۳ مسألۀ حساب وصایا را با بهره‌گیری از روش سطوح ابوعلی حبوبی حل کرده و روش‌های گفته شده را از آنِ او شمرده است. دو مسألۀ اول برگرفته از متن الاستقصاء است که در آنجا ابوعلی با چند روش به حل آن‌ها پرداخته است. روش‌های سطوح و خطوط از نظر منطق ریاضی کاملاً مشابه یکدیگرند و تنها نشان دادن اندازۀ سهم‌ها در هر روش گونۀ ویژه‌ای دارد. روش‌های ابوعلی ساده‌تر از روش‌های دیگران است و استفاده از شکل در این روش‌ها در تفهیم آن بسیار سودمند است و درواقع نوعی نمادگذاری ابتدایی برای متغیرها محسوب می‌شود. از سوی دیگر در این روش‌ها، تغییری کوچک در صورت مسأله، روش حل آن را به کلی تغییر می‌دهد. از این‌رو می‌توان گفت که روش محمد بن موسی و دیگر روش‌هایی که ابوعلی از گذشتگان گرفته است، از لحاظ قابلیت تعمیم به حالت کلی بر روش‌های تازۀ ابوعلی برتری دارد. مسائلی که ابوعلی مطرح کرده است، به حل معادلات درجۀ دوم با همان اشکالی که محمد بن موسی پیش کشیده است، می‌انجامد. در این بخش ابوعلی در مورد گویا و گنگ بودن پاسخ‌ها نیز سخن گفته است. افزون بر الاستقصاء، فهرست‌نویس کتابخانۀ آستان قدس رسالۀ بی‌عنوانی را در حساب که با نسخه‌ای از الاستقصاء در یک مجموعه است، به قرینۀ رسالۀ دوم، احتمالاً از ابوعلی حبوبی دانسته است. این رساله در فهرست مزبور با عنوان «رساله در حساب» آمده است. <‌ref>کرامتی، یونس، ‌ج6، ص39-36</ref>. ‌

منابع مقاله

کرامتی، یونس، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.