ابونصر قمی، حسن بن علی

ابونصر قمی، حسن بن علی ‌
نام کامل	حسن بن علی؛
نام‌های دیگر	ابونصر قمی، حسن بن علی؛
تخلص	ابونصر قمی؛
نسب	قمی؛
نام پدر	علی؛
محل تولد	قم؛، ایران؛
محل زندگی	ایران؛
رحلت	د پس از 366 ق؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ شیعی؛
پیشه	منجم؛
منصب	منجم دربار؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	منجم؛
مشایخ	‌
معاصرین	فخرالدولۀ دیلمی، حسن بن محمد بن حسن قمی؛
برخی آثار	1- المُدخل الی علم احكام النجوم یا البارع الی احكام النجوم (و الطوالع)؛

اَبونَصْرِ قُمی، حسن بن علی (د پس از 366 ق / 977 م)، منجم شیعی ایرانی.

نام، مذهب

برخی نام او را نصر بن حسن آورده و به تشیع وی تصریح كرده‌اند.

ولادت، مناصب

وی مدتی درخدمت فخرالدولۀ دیلمی ‌به سر می‌برده و زمانی، شهریاری وی را بر پایۀ احكام نجوم پیش‌بینی كرده بوده است و اگر بتوان فرض كرد كه این پیش‌بینی پس از درگذشت ركن‌الدوله (366 ق) و به هنگام بروز اختلاف و جنگ میان فرزندان وی، یعنی در دوران نگرانی فخرالدوله از آیندۀ خویش رخ داده است، می‌توان تصور كرد كه ابونصر چند سالی پس از آن نیز زنده بوده است. زودتر احتمال می‌دهد كه وی تا حدود 1000 م ( 390 ق) حیات داشته است.

شهرت علمی

مؤلف تاریخ قم از كتابی از ابونصر دربارۀ «تاریخ خلفا و روزگارها و عیدهای ایشان» نام برده و به نقل از كتاب العباسی اثر احمد بن اسماعیل بَجَلی معروف به سمكه، یكی از حكایات آن را آورده است. گرچه نقل با واسطۀ مطالب كتاب ابونصر قمی از سوی مؤلف تاریخ قم، به ویژه باتوجه به اینكه هر دو مدتی را در دربار فخرالدوله به سر برده‌اند، بحث‌انگیز است، اما به هر حال این نتیجه را به دست می‌دهد كه ابونصر مدت‌ها پیش از آنكه به خدمت فخرالدوله درآید، از شهرت علمی برخوردار بوده است.

آثار

1-المُدخل الی علم احكام النجوم یا البارع الی احكام النجوم (و الطوالع)،

كتابی است به زبان عربی دربارۀ مقدمات احكام نجوم، و چنانكه در نسخۀ خطی پاریس آمده، برای فخرالدوله و برپایۀ نسخۀ كتابخانۀ بادلیان برای شیخ ابوعمرو بن سعید بن مرزبان نوشته شده است.

حاجی خلیفه تاریخ تألیف این كتاب را 357 ق آورده است و همۀ معـاصران، آن را تكرار كرده‌اند. اما در پایان نسخۀ خطی تبریز، تاریخ تألیف 345 یزدگردی / 366 ق آمده است كه در صورت درستی روایت تألیف كتاب برای فخرالدوله، درست‌تر به نظر می‌رسد. كتاب المدخل 64 فصل دارد و محتویات آن همانند دیگر كتاب‌های احکام نجوم ــ البته با اختصار بیشتر ــ است و ارزش علمی اندكی دارد، اما برخی مطالب آن شایستۀ توجه است.

نقل مطالبی دربارۀ «انتهاءات» از زیج شاه ــ كه در دورۀ ساسانیان تألیف شده ــ در فصل دهم ازمقالۀ چهارم، از آن جمله است.

از این كتاب نسخه‌های بسیاری در دست است، از جمله: نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی تبریز كه در این مقاله مورد استفاده بوده و در 740 ق كتابت شده است. نسخۀ كتابخانۀ ملی پاریس با تاریخ كتابت 704 ق؛ نسخۀ شماره 137بادلیان و نسخۀ ‌برلن كه تمامی سرفصل‌های آن در فهرست كتابخانۀ برلن آمده است.

كتاب المدخل به فارسی نیز ترجمه شده است و نسخه‌ای از این ترجمه كه در تاریخ 806 ق / 1403 م كتابت شده در برلن موجود است. آقابزرگ این نسخه را ناقص دانسته است.

افزون بر این، تلخیصی از این كتاب با عنوان مختصر البارع فی الفلك و الطوالع به زبان عربی در دست است كه سدیو آن را بررسی كرده است.

چنانكه اشاره شد، ابونصر كتابی نیز دربارۀ تاریخ خلفا نوشته بوده است كه اكنون در دست نیست. ‌. ‌

منابع مقاله

كرامتی، یونس، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.

وابسته‌ها

ترجمه المدخل الی علم احکام النجوم