ابیاری، عبدالهادی بن رضوان

ابیاری، عبدالهادی نجا ‌
نام کامل	عبدالهادی نجا ابیاری؛
نام‌های دیگر	ابیاری، عبدالهادی نجا؛
تخلص	عبدالهادی ابیاری؛
نسب	ابیاری؛
نام پدر	رضوان نجا بن محمد الأبیاری؛
ولادت	1236ق؛
محل تولد	ابیار؛، مصر؛
محل زندگی	مصر؛
رحلت	1305 ق؛
مدفن	قاهره، زاویۀ شیخ اسماعل شعرانی در كفّر الطماعین؛
طول عمر	69؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ مالکی؛
پیشه	نویسنده، ادیب، لغت‌شناس، فقیه؛
منصب	امام و مفتی مخصوص دربار؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	نویسنده، ادیب، لغت‌شناس، فقیه؛
اساتید	شیخ محمود دمنهوری، شیخ ابراهیم بیجوری؛
مشایخ	‌
معاصرین	شیخ ابراهیم احدب، احمد فارس شدیاق، شیخ ناصیف یازجی؛
شاگردان	خدیو توفیق پاشا، شیخ حسن طویل، شیخ محمد بسیونی؛
برخی آثار	1- باب الفتوح لمعرفة احوال الروح؛

اَبْیاری، عبدالهادی نَجا (۱۲۳۶-۱۳۰۵ ق / ۱۸۲۱- ۱۸۸۸ م)، نویسندۀ، ادیب، لغت‌شناس و فقیه شافعی مذهب مصر.

ولادت، نسبت

وی در ابیار (میان قاهره و اسكندریه) به دنیا آمد و نسبت ابیاری او ازهمین جاست و چون دیر زمانی در الازهر تدریس كرد، نسبت ازهری نیز یافت.

تحصیلات، اساتید

ابیاری در خانواده‌ای دانشمند پرورده شد. مقدمات ادب را در ابیار نزد پدر آموخت، سپس راهی الازهر شد و مدتی دراز در آنجا با جدیت تمام به تكمیل دانش خویش در علوم اسلامی و لغوی پرداخت و از استادانی همچون شیخ محمود دمنهوری و شیخ ابراهیم بیجوری (باجوری) و دیگران كسب فیض نمود و پس از اندك مدتی به مقام علمی والایی دست یافت، چندانكه خدیو اسماعیل پاشا مسئولیت آموزش و پرورش فرزندان خویش را به وی سپرد؛ سپس مورد بی‌مهری خدیو قرار گرفت و در ۱۲۸۹ ق مجبور به ترك قاهره و اقامت در ابیار شد. زمانی كه شاگردش، خدیو توفیق پاشا فرزند اسماعیل (حك‍ ‍۱۲۹۶- ۱۳۰۹ ق)، به زمامداری مصر رسید، شیخ را به سمت امام و مفتی مخصوص دربار برگزید. وی تا پایان عمر در این سمت باقی ماند.

نهضت علمی مصر

ابیاری در نهضت علمی مصر تأثیر بسزایی داشت. وی با بسیاری از ادبا و دانشمندان زمان خویش از جمله شیخ ابراهیم احدب، احمد فارس شدیاق و شیخ ناصیف یازجی دوستی داشت و میان آنان رسائل چندی ردّ و بدل شده است. رسائل و منشآت شیخ به ابراهیم احدب، خواه منظوم و خواه منثور، به صورت مجموعه‌ای به نام الوسائل الادبیة فی الرسائل الاحدبیة گردآوری شده است. این فقیه دانشمند در زمان حیات خویش كتابخانۀ بزرگی فراهم آورد كه متأسفانه پس از وفاتش از میان رفت.

وفات

ابیاری در قاهره درگذشت و در زاویۀ شیخ اسماعل شعرانی در كفّر الطماعین به خاك سپرده شد. برخی منابع تاریخ وفات او را ۱۳۰۶ ق آورده‌اند.

شاگردان

ابیاری شاگردان مشهوری پروراند که از جملۀ آنان می‌توان به شیخ حسن طویل و شیخ محمد بسیونی اشاره کرد.

سبک نوشتاری

ابیاری در زمینۀ‌ علوم یا ادبیات چیز تازه‌ای به دست نداده است. سبكش در نوشته‌های معمولی نسبتاً روان است، اما چون به نگارش رساله می‌پردازد، اسیر صنعت و تكلف می‌شود و از رسائل كهن عربی، نظیر رسائل صاحب بن عباد و ابوبكر خوارزمی پیروی می‌كند. اوج صنعت‌گرایی او در کتاب الوسائل الادبیة نمایان است.

شعر ابیاری

ابیاری شعر نیز می‌سروده و قصایدی چند از وی در دست است. این قصاید كه گاه در پاسخ رسائل ادبی شیخ ابراهیم احدب سروده شده‌اند، با وجود استواری، از احساس شاعرانه بی‌بهره‌اند. در خلال آن‌ها محسنات بدیعی از قبیل جناس، طباق و تلمیح به كار گرفته شده كه ناچار شعر را متكلف ساخته است. علاوه بر این وی انبوهی شعر تعلیمی، خاصه ارجوزه، سروده و برخی از علوم اسلامی و ادبی را به منظور سهولت حفظ كردن در قالب آن اشعار عرضه كرده و گاه به شرح و تفصیل آن‌ها پرداخته است. از جملۀ این آثار می‌توان از منظومۀ الحدیقه در علم بلاغت نام برد. همین منظومه را او خود در رساله‌ای به نام الازهار الأنیقة فی شرح الحدیقة شرح كرده است، اما پس از چندی گمان كرده كه شاید فهم مضامین و معانی آن بر خواننده دشوار آید، از این رو بار دیگر بر آن منظومه شرح جدیدی موسوم به ثمرة المجاز و الحقیقة فی شرح ابیات الحدیقة نوشته است.

شرح آثار ادبی

ابیاری علاقۀ وافری به شرح آثار ادبی دیگران اعم از منظوم یا منثور داشته است. از جملۀ این آثار می‌توان از كتابهای متعددی كه در شرح منظومة البلیانی، شرح راحة الارواح، شرح مغنی اللبیب، شرح منظومۀ بدریۀ برزنجی موسوم به جالیة الكدر، شرح مقدمۀ قسطلانی و شرح ارشـاد المرید، تألیف كرده، نام برد.

آثـار

از آثار به جا مانده از ابیاری كه بیش از ۴۰ اثر است، چنین برمی‌آید كه وی در انواع علوم ادبی و اسلامی زمان خویش چون ادب، فقه، حدیث، تصوف، تاریخ، لغت، صرف و نحو و بلاغت تبحر داشته است:

الف ـ چاپی:

۱. باب الفتوح لمعرفة احوال الروح، در تصوف و توحید، مشتمل بر مباحث فلسفی دربارۀ‌ روح است كه در ۱۳۰۴ ق در قاهره چاپ شده است.

۲. حسن البیان فی نظم مشترك القرآن، كه به همراه اثر دیگر او به نام نفحة الاكمام چاپ شده است (مصر، ۱۲۷۶ ق / ۱۸۵۹ م).

۳. رضاب المرتشف فی نظم ماورد فی الصحیحین من المؤتلف و المختلف. این اثر دربارۀ اصطلاحات علم حدیث است و توسط خود مؤلف نیز شرح شده است (مصر، ۱۲۹۵ ق).

۴. زكاة الصیام بارشاد العوام، در فقه شافعی (مصر، ۱۳۰۵ ق).

۵. سعود المطالع لسعود المطالع در ۲ جلد، مشتمل بر شرح و تفصیل ۴۱ شیوۀ حل معما با اسم خدیو اسماعیل است. این كتاب شامل موضوعاتی سخت گوناگون و پراكنده، چون تاریخ فراعنه و خلفا، طبایع انسان و مضامین مختلف دیگری از همین قبیل است و هیچ ترتیب خاصی، مصر، ۱۲۸۳ ق.

۶. طرفة الربیع فی نظم انواع البدیع، ارجوزه‌ای در علم بدیع كه به همراه نفحة الاكمام چاپ شده است (۱۲۷۶ ق).

۷. العرائس الواضحة الغرر، در شرح منظومۀ بدریۀ مشهور به جالیة الكدر، تألیف جعفر برزنجی است و در آن اسامی جنگجویان بدر و اُحُد و فضایل آنان آمده است (قاهره، ۱۲۹۹ ق).

۸. الفواكه الجنیة (الجنویة) ‌فی الملتقطات النحویة یا الفواكه فی الادب، جنگی است مشتمل بر داستان‌ها و نكته‌هایی دربارۀ ‌ادب، قرآن، احادیث نبوی، موعظه، حكمت، تصوف و ... (قاهره، ۱۳۰۰ ق).

۹. القصر المبنی علی حواشی المغنی، كه حاشیه‌ای است بر حاشیۀ مغنی اللبیب، بخش باقی ماندۀ آن (اول باب دوم) در دو مجلد چاپ شده است (مصر، ۱۳۰۱ ق).

۱۰. كشف النقاب. در این اثر ابیاری منظومۀ رضاب المرتشف خود را شرح كرده است. تألیف در ۱۲۸۵ ق و چاپ در قاهره (۱۲۹۵ ق).

۱۱. الكلام علی الصوفیة من سعود المطالع، در تصوف كه همراه با ترجمۀ فرانسۀ آرنو چاپ شده است.

12. الكواكب الدریة فی نظم الضوابط العلمیة، دربارۀ علوم گوناگون ادبی است كه یك بار در ۱۳۰۴ ق در حاشیۀ‌ المواكب العلیة و بار دیگر جداگانه در ۱۳۰۷ ق در مصر به چاپ رسیده است.

۱۳. لغز به ثلاثون علماً (مصر، ۱۲۷۸ ق).

۱۴. المواكب العلیة فی توضیح الكواكب الدریة فی نظم الضوابط العلمیة، گلچینی از مسائل و علوم گوناگون ادبی، فقهی، زبان‌شناسی و مختصری هم راجع به علم نجوم است كه در برخی منابع، تنها به‌عنوان كتابی نحوی معرفی شده است، قاهره، ۱۳۰۴ و ۱۳۰۷ ق.

۱۵. النجم الثاقب فی المحاكمة بین البرجیس و الجوائب. میان شیخ احمد فارس شدیاق، مدیر روزنامۀ جوائب و سلیمان حرائری، مدیر روزنامۀ برجیس مناظره‌ای در لغت رخ داد و ابیاری به منظور داروی كتاب مذكور را نوشت. تألیفات و چاپ در قاهره، ۱۲۷۹ ق.

۱۶. نفحة الاكمام فی مثلثات الكلام. این اثر منظوم در لغت و پیرامون تفسیر الفاظی است كه دارای حروف مشابه هستند و با تغبیر اعراب و اختلاف حركات معانی آنها عوض می‌شود. مطالب كتاب به ترتیب حروف الفبایی است و عنوان آنها ضبط‌های گوناگون دارد. چاپ در ۱۲۷۶ ق.

۱۷. نیل الامانی فی توضیح مقدمة القسطلانی، در علم حدیث و حاشیه‌ای بر مقدمۀ شرح قسطلانی بر صحیح بخاری است، تألیف آن در ۱۲۸۳ ق انجام گرفته و در سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۲۶ ق در مصر در حاشیۀ كتاب ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری تألیف قسطلانی به چاپ رسید.

۱۸. الوسائل الادبیة فی الرسائل الاحدبیة، مشتمل بر مكاتبات لغوی و ادبی است كه میان ابیاری و شیخ ابراهیم احدب رد و بدل شده است. رسائل وی بیشتر در اخوانیات و شامل آرایش‌های لفظی است. این رسائل از آنجایی كه با ذكر زمان و مكان نگارش وموضوع رساله آ‌غاز شده، می‌تواند در تعیین تاریخ تألیف و نیز شرح پاره‌ای از حوادث زندگی نویسنده مورد استفاده قرار گیرد. وی در این رسائل به شرح كلمات دشوار رسائل احدب می‌پردازد. به عنوان مثال، در انتهای یكی از رسائل احدب به شرح برخی واژه‌ها و شخصیت‌های قدیم ایرانی همچون: فریدون، كوروش، اردشیر و بابك پرداخته است.

ب ـ خطی:

۱. الازهار الانیقة فی شرح الحدیقة، در علم بیان و در شرح منظومۀ الحدیقۀ خود او. در ۱۲۷۶ ق تألیف شده كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است.

۲. ترویح النفوس علی حواشی القاموس. بغدادی نام كتاب را تفریح النفوس فی حواشی القاموس آورده است.

۳. ثمرة المجاز و الحقیقة فی شرح ابیات الحدیقة. همانگونه كه از نام كتاب برمی‌آید، این اثر شرح مجددی بر منظومۀ الحدیقۀ مؤلف است. نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است.

۴. دورق الانداد فی اسماء الاضداد. این اثر منظومه‌ای در علم لغت است. ابیاری خود، آن را در رساله‌ای موسوم به رونق الاسیاد شرح دورق الانداد شرح كرده است. این كتاب همچنین توسط خلیجی در رساله‌ای جداگانه به نام الكأس المروق علی الدورق شرح شده است. نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود اسـت.

۵. راحة الحلوانی، مشتمل بر تحقیقاتی در علم لغت و ردّی بر منتقدان كتاب الضوء الشارق، تألیف مصطفی بكری است.

۶. زهرة الطلع النضید علی ارشاد المرید، در علم كلام كه نسخ خطی آن در كتابخانۀ ازهریه موجود است.

۷. صحیح المعانی فی شرح منظومة البلیانی، دربارۀ ‌اصطلاحات علم حدیث. همانگونه كه از نام كتاب برمی‌آید شرحی بر منظومة البلیانی است.

۸. نشوة الافراح فی شرح راحة الارواح، در شرح قصیدۀ راحة الارواح محمد هراوی شافعی است كه در ۱۲۸۰ ق سروده شده است. دو نسخه از این كتاب در كتابخانۀ ازهریه موجود است.

آثار یافت نشده:

البهجة التوفیقیة فی اللغة و الادب، الثغر الباسم فی مختصر حاشیة البیجوری علی ابن قاسم، حجة المتكلم علی متن مختصر النووی لصحیح مسلم، الحدیقة فی علم البیان، رونق الاسیاد شرح دورق الانداد، زهر الروابی شرح وضعیة الانبابی، زهرة الحمدلة فی الكلام علی البسملة، سرور الغنی شرح المورد الهنی، سعود القرآن فی نظم مشترك القرآن، فاكهة الاخوان فی مجالس رمضان، المورد الهنی و النور المبین للحصن الحصین. بغدادی اثری به نام سحرالعیون فی الغزل را منسوب به او دانسته است، اما این اثر در واقع متعلق به یكی از شاگردان شهاب‌الدین احمد بن محمد حجازی (۷۹۰-۸۷۵ ق) بوده كه به اهتمام ابیاری در ۱۲۷۶ ق در مصر چاپ شده است. . ‌

منابع مقاله

ملاابراهیمی، عزت، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.