شرح مبسوط منظومه: درسهای منزل

شرح مبسوط منظومه: درسهای منزل
پدیدآوران	مطهری، مرتضی (نویسنده) سبزواری، هادی بن مهدی (نویسنده)
ناشر	حکمت
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1370-1369ش.
چاپ	ششم
موضوع	سبزواري، هادي بن مهدي ، 1212 - 1289ق. منظومه - نقد و تفسير فلسفه اسلامي
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏6‎‏ش‎‏4‎‏ / 1234 ‏BBR‎‏

‏شرح مبسوط منظومه: درسهای منزل کتاب حاضر شرحی مبسوط بر «شرح منظومه» حکیم ملاهادی سبزواری است که در سال‌های بعد از ۱۳۵۴ش استاد شهید مرتضی مطهری آن را در منزل خود برای بعضی از شاگردان تدریس می‌کرد. در این جلسات، برخی از اساتید فلسفه غرب دانشگاه تهران نیز، حضور داشتند که جلسه درس، هفته‌ای یک بار تشکیل می‌گردید. البته بحث مقید به توضیح «شرح منظومه» نیست و مطالب دیگری از فلسفه غرب به تناسب بحث مطرح می‌شود، به علاوه در بین درس، سؤالات گوناگون از سوی مستمعین طرح شده که در پاورقی ذکر گردیده است.

جلد اول

‏در این کتاب استاد به تشریح فریده اول از مقصد اول «شرح منظومه» می‌پردازد. گفتنی است. فریده اول کتاب «شرح منظومه» به مبحث «وجود و عدم» اختصاص دارد.

‏ابتدا استاد پس از تعریف امور عامه،ارتباط آن را با مقولات کانت و هگل یادآور شده و ذیل عنوان «بداهت وجود» به ملاک بداهت می‌پردازد و سپس با سخنانی بر «بداهت مفهوم وجود» اقامه برهان می‌کند. در ادامه اشتراک لفظی و اشتراک معنوی توضیح داده می‌شود و دلایل زیادت وجود بر ماهیت یادآور می‌گردد.

‏مبحث بعدی کتاب، به اصالت وجود اختصاص دارد که در شش قسمت تنظیم شده است. نویسنده پس از پرداختن به سیر تاریخی اصالت وجود، ادله قائلین به این اصالت را در چهار عنوان زیر توضیح می‌دهد:

1. دلیل اول: خیرها به هستی باز می‌گردد.
2. دلیل دوم: اشتراک امور ذهنی و خارجی در هستی است.
3. دلیل سوم: لازمه حرکت اشتدادی اصالت هستی است.
4. دلیل چهارم: لا اقتضاییّت ماهیت نسبت به وجود و عدم

مطلب بعدی به «وجود محض بودن حق متعال» اختصاص دارد و پس از آن به بحث «وحدت و کثرت وجود» پرداخته می‌شود.

نویسنده ذیل عنوان «وجود ذهنی» ضمن اشاره به ارتباط بحث وجود ذهنی با مناط صدق در قضایا، و تشریح نظریه اشباح،ادله وجود ذهنی را در موارد زیر بیان می‌کند:

1. دلیل اول: حکم بر معدومات
2. دلیل دوم: وجود مفاهیم کلی
3. دلیل سوم: صرافت مفاهیم

در ادامه نظر شیخ اشراق (یحیی ابن حبش ابن امیرک) و علامه سید محمدحسین طباطبایی در این‌باره تبیین می‌شود.

در خاتمه کتاب ضمن اشاره به «رابطه ذهن و خارج» اشکالات و نظریات پیرامون وجود ذهنی که از دو بخش ترتیب یافته، مطرح می‌شود.

جلد دوم

در این کتاب ادامه تشریح فریده اول تحت عنوان «وجود و عدم» از مقصد اول «امور عامه» کتاب «شرح منظومه» آمده است.

در قسمت «اتحاد عاقل و معقول» - مشتمل بر سه بخش -ابتدا منظور از اتحاد عاقل و معقول بیان شده و سپس آنها تحت عناوین «علم ذات به ذات و علم ذات به غیر» بررسی شده است و در ادامه اقسام اتحاد ذکر شده و به بررسی نظرات شیخ بوعلی سینا و ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) به مقایسه این دو نظر پرداخته شده است. در پایان بحث براهین اتحاد عاقل و معقول ذکر می‌شود.

قسمت بعدی کتاب به «معقولات ثانیه» اختصاص دارد که در سه قسمت تنظیم شده است.

برخی مباحث مطرح در اين مبحث، عبارت‌اند از:

معقولات اولیه معقولات ثانیه، معقولات ثانیه منطقی و فلسفی، نظرات کانت و هگل در باب شناخت، حل مسأله شناخت بنابر نظر فلسفه اسلامی، معقولات از دید سبزواری، بیان سبزواری در تطبیق معقولات با قضایا و نقد آن، وجود معمولی و وجود رابط، شیئیت و امکان و وحدت و کثرت.

قسمت بعدی مربوط به «اقسام وجود به مطلق و مقید» است که مفهوم وجود و عدم مطلق و مقید در عالم تصور و تصدیقات تبیین می‌شود.

«احکام سلبیه وجود» قسمت بعدی را تشکیل می‌دهد. در این مبحث. ضمن بیان نظریه سبزواری در احکام سلبی وجود، برهان وی بر جزو نداشتن وجود و اقسام ترکیب توضیح داده می‌شود.

در قسمت «منشا تکثر وجود» از مسایل زیر سخن رفته است:

وحدت وجود عرفانی و وحدت وجود تشکیکی، کثرت طولی و کثرت عرضی، تکثر مساوی است با تمایز، تمایز به تمام ذات، تمایز به بعض ذات، تمایز به عوارض، تمایز به نقص وکمال، ماهیت تشکیک پذیر نیست و اشکال به بیان سبزواری در توجیه کثرت عرضی. قسمت‌های بعدی به «مساوات وجود و ثبوت و شیئیت» - در دو قسمت - و «عدم تمایز و علیت در اعدام»، «امتناع اعاده معدوم» - در سه قسمت - اختصاص دارد.

برخی مباحثی که در این قسمت‌ها طرح شده عبارت‌اند از:

بطلان نظریه نفی و ثبوت بدیهی است، نظریه حال یا واسطه میان وجود و عدم و نظرات پیرامون آن، عدم تمایز در اعدام، عدم علیت در اعدام، براهین امتناع اعاده معدوم و وحدت وجود با ایجاد.

قسمت بعد به «شبهه معدوم مطلق» سه قسمت - اختصاص دارد که ضمن بیان ريشه تاریخی شبهه و تعمیم آن به موارد دیگر، به حل شبهه مجهول مطلق پرداخته شده و از قضیه بتّیّه و قضیه غیر بتّیّه سخن رفته است.

«مناط صدق و کذب در قضایا» در سه بخش تنظیم شده است. در این قسمت ضمن تعریف حقیقت از نظر قدما و علمای جدید، به تفصیل اشکال در قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه و پاسخ آن اشکالات آورده شده است.

«تعلق جعل به وجود» عنوان آخرین مبحث از کتاب حاضر است که ضمن بیان تاریخچه «جعل» به بحث پیرامون آن پرداخته می‌شود. پس از توضیح جعل بسیط، جعل تألیفی، وجود نفسی و وجود رابط، ملاک نیازمندی به جعل آورده شده و به شبهه فخرالدین رازی (ابوعبدالله محمد این عمر) در این‌باره پاسخ داده شده است.

جلد سوم

این کتاب شامل دو بخش است.

بخش اول به «مواد ثلاث» اختصاص دارد. در این بخش پس از تعریف اصطلاح «ماده و جهت» به اقسام وجود پرداخته شده و سپس «جهات ثبات و بداهت آنها» و «اعتباری بودن ثلاث» مورد بحث قرار گرفته است.

در بحث «اقسام هر یک از مواد ثلاث» به رابطه وجوبی اشیا و قضایای اتفاقیه پرداخته شده است.

«مباحث مربوط به امکان» بحث بعدی این بخش را تشکیل می‌دهد که در آن، پس از تعریف اصطلاح تضاد، اهمیت مسایل مربوط به شناخت و معرفت ذکر گردیده و پس از تبیین ملاک و مناط نیاز به علت، به تحلیل مسأله علیت پرداخته می‌شود و سپس به شبهه‌ای در مورد نیازمندی ممکن به علت در بقاء پاسخ داده می‌شود.

«تفکیک میان علت و ضرورت محال است»؛ «مغایرت رابطه علیت در رابطه اولویت»، «ضرورت به شرط محمول» و «هر ممکنی را دو ضرورت فراگرفته است» موضوعاتی است که در مبحث «احکام وجوب غیری» مورد بحث قرار می‌گیرد.

آخرین مبحث بخش اول به «امکان استعداد» اختصاص دارد. نویسنده پس از بازگو کردن سیر تاریخی بحث امکان استعدادی، به بیان تفاوت امکان استعدادی و امکان ذاتی می‌پردازد و نظر خود را در باب امکان استعدادی بیان می‌کند.

در بخش دوم تحت عنوان «شناخت» ضمن بررسی نظریات لاک، مادیون، هیوم، کانت، هگل و نظرات فلاسفه اسلامی، نظریه‌های شیخ بوعلی سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) در باب مراحل شناخت تشریح شده است و آن گاه در بحث «معقولات ثانیه منطقی»، مسائل زیر به بررسی گذاشته شده است:

وجوه تمایز «معقولات ثانیه منطقی»، از معقولات اولیه، منظور از اين که ظرف عروض معقولات ذهن است چیست؟، معقولات ثانیه فلسفی از قبیل معانی حرفیه است و وجوب وامتناع و امکان از معانی حرفی‌اند.

سپس نویسنده در ادامه ضمن اشاره به سیر تاریخی «معانی اسمی و معاتی حرفی» به حل مشکل شناخت می‌پردازد.

نحوه پیدایش تئوری یا فرضیه، نقش الهامات در کشفیات بشر، تعمیم دادن و کلیت بخشیدن به تئوری، قیاس مخفی در تجربه و استنباط یا حرکت عمقی ذهن مباحث بعدی بخش شناخت را تشکیل می‌دهد.

جلد چهارم

در این کتاب فریده سوم و پنجم کتاب «شرح منظومه» بررسی و تشریح شده و از آن‌جا که استاد به طور همزمان مبحث «قوه و فعل» کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) را در حوزه علمیه قم تدریس می‌کرد، به فریده چهارم نیز اشاره گذرا شده است.

بخش اول کتاب به فریده سوم «شرح منظومه» اختصاص دارد که خود مشتمل بر چهار قسمت «تعریف و تقسیم حدوث و قدم»، «اقول حکما و متکلمین در مورد مرجَح حدوث عالم در لایزال»، «سبق لحوق یا تقدم و تأخر» و «تعیین ملاک در هر یک از اقسام هشتگانه» است.

بخش اول که خود در هفت قسمت تنظیم شده است به تعریف و تقسیم حدوث و قدم می‌پردازد. در این بخش، بعد از تعریف حدوث و قدم، حدوث و قدم اضافی یا عرضی، حقیقی یا فلسفی، ذاتی و زمانی مورد بحث قرارگرفته و به ريشه تاریخی بحث حدوث ذاتی و زمانی و حدوث دهری، اسمی و جوهری اشاره شده است.

در قسمت دوم نیز بحث «اقول حکما و متکلمین در مورد مرجَح حدوث عالم در لایزال» بررسی شده و در سه قسمت تنظیم یافته است.

فریده چهارم به بحثی کوتاه پیرامون قوه و فصل اختصاص دارد، چرا که استاد به طور همزمان مبحث «قوه و فعل» کتاب «اسفار اربعه» را در حوزه علمیه قم تدریس می‌کرده است.

در فریده پنجم از «ماهیت ولواحق آن» سخن رفته است. نویسنده بعد از تعریف ماهیت، به بررسی بعضی از احکام آن می‌پردازد و سپس با تشریح «اعتبارات ماهیت» سخن را به پایان می‌برد.

منابع مقاله

باقرزاده ارجمندی، میراحمد، کتاب‌شناسی توصیفی استاد مرتضی مطهری، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی دانشگاه تبریز (سه علامه تبریزی)، تبریز، چاپ اول، بهار1381ش