الإكمال في رفع الإرتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و الكنی و الأنساب: تفاوت میان نسخه‌ها
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن‌ح' به 'ابن ح') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن‌ن' به 'ابن ن') |
||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نگارش نسخ خطی کتاب‌های قدیمی، آن‌هم بدون نقطه، به‌مرورزمان باعث به وجود آمدن التباس و اشتباه میان اسامی افراد شد. این امر در افرادی که نام‌های مشابه داشتند و در تلفظ با هم متفاوت بودن شدت بیشتری می‌یافت؛ مانند عبّاد به ضم عین و تشدید باء، و عباد به کسر عین و باء بدون تشدید. یا مثلاً در حروفی که در نگارش قدیمی گاهی نزدیک به هم نوشته می‌شد مانند احمر و احمد و اجمد یا بشر و شبر. اشتباهاتی در نام‌هایی مانند حسن و حسین و سعد و سعید و عبدالله و عبیدالله و... هم در این کتاب‌ها صورت گرفته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&viewType=pdf ر.ک: مقدمه مصحح کتاب، ج1، ص1-3]</ref> در اینجا سؤالی پیش می‌آید که آیا کتابی هست که بتوان در این‌گونه موارد به آن مراجعه و اعتماد کرد یا نه؟ کتاب‌هایی دراین‌ارتباط ذکر شده مانند «مختلف اسماء القبائل و مؤتلفها» از ابن حبیب بغدادی، و کتاب‌هایی نزدیک به همین عناوین و با این موضوع از افرادی مانند آمدی، ابواحمد عسکری، [[دارقطنی، علی بن عمر|دارقطنی]]، [[ابن فرضی، عبدالله بن محمد|ابن فرضی]]، عبدالغنی، مالینی، حضرمی، [[مستغفری، جعفر بن محمد|مستغفری]]، [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]]، [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشری]]، ابن ناصر، ابیوردی، [[حازمی، محمد بن موسی|حازمی]]، | نگارش نسخ خطی کتاب‌های قدیمی، آن‌هم بدون نقطه، به‌مرورزمان باعث به وجود آمدن التباس و اشتباه میان اسامی افراد شد. این امر در افرادی که نام‌های مشابه داشتند و در تلفظ با هم متفاوت بودن شدت بیشتری می‌یافت؛ مانند عبّاد به ضم عین و تشدید باء، و عباد به کسر عین و باء بدون تشدید. یا مثلاً در حروفی که در نگارش قدیمی گاهی نزدیک به هم نوشته می‌شد مانند احمر و احمد و اجمد یا بشر و شبر. اشتباهاتی در نام‌هایی مانند حسن و حسین و سعد و سعید و عبدالله و عبیدالله و... هم در این کتاب‌ها صورت گرفته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&viewType=pdf ر.ک: مقدمه مصحح کتاب، ج1، ص1-3]</ref> در اینجا سؤالی پیش می‌آید که آیا کتابی هست که بتوان در این‌گونه موارد به آن مراجعه و اعتماد کرد یا نه؟ کتاب‌هایی دراین‌ارتباط ذکر شده مانند «مختلف اسماء القبائل و مؤتلفها» از ابن حبیب بغدادی، و کتاب‌هایی نزدیک به همین عناوین و با این موضوع از افرادی مانند آمدی، ابواحمد عسکری، [[دارقطنی، علی بن عمر|دارقطنی]]، [[ابن فرضی، عبدالله بن محمد|ابن فرضی]]، عبدالغنی، مالینی، حضرمی، [[مستغفری، جعفر بن محمد|مستغفری]]، [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]]، [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشری]]، ابن ناصر، ابیوردی، [[حازمی، محمد بن موسی|حازمی]]، ابن نقطه، ابن صابونی، فرضی، ذهبی، [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر عسقلانی]]،... و [[ابن ماکولا، علی بن هبةالله|ابن ماکولا]].<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=4&viewType=pdf ر.ک: همان، ص4-18]</ref> | ||
اکمال کتاب مهمی است که ارباب فن آن را ستوده‌اند مثلاً | اکمال کتاب مهمی است که ارباب فن آن را ستوده‌اند مثلاً ابن نقطه درباره آن می‌نویسد: [[ابن ماکولا، علی بن هبةالله|ابن ماکولا]] در آن کتاب‌های حفاظ متقدم را جمع کرده و الگو و پیشوای محدثین و مستند حفاظ متقن و مرز میان نظرات مختلف و زایل‌کننده شبهات از قلب‌های شکاکان شده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&pageNumber=45&viewType=pdf ر.ک: همان، ص45]</ref> | ||
این کتاب بر اساس حروف الفبا مرتب شده؛ یعنی به بیست‌وهشت حرف عربی. هر حرفی به دو قِسم (بخش) تقسیم شده؛ بخش اول درباره اسما و کنیه‌ها و القاب است و بخش دوم درباره نسبت‌های مشتبه یا اشتباه. هرکدام از این دو قسم (بخش) شامل ابوابی است و هر بابی بر مشتمل بر دو ماده یا بیشتر. نویسنده تحت هر ماده، یک یا چند شخص را ذکر می‌کند. هنگامی‌که اشخاص بیش از یک نفر باشند با افرادی شروع می‌کند که اشتباه در اسامی و القابشان رخ داده. هنگامی‌که از آنان فارغ شد، می‌گوید: (الکنی و الآباء) یعنی کنیه‌ها و پدران؛ در اینجا کسانی را ذکر می‌کند که اشتباه در کنیه یا اسم برخی پدرانش یا کنیه خودش رخ داده باشد مثلاً در حرف باء (باب بُجَیر و بَحِیر و بُحَیر و بُحتُر) را ذکر می‌کند و سپس ماده اولی یعنی بجیر را ذکر می‌کند؛ بجیر بن ابی بجیر و بجیر بن بجره و بجیر بن زهیر و دیگر بجیرها... سپس در باب کنیه‌ها و پدران می‌نویسد: أبوبجیر محمد بن جابر و أبوبجیر زهیر بن ابی سلمی... و حارث بن بجیر... و جابر بن ابی بجیر.... از دیگر خصوصیات ذکر مطالب کتاب این است که وی مردان را بر زنان مقدم می‌کند. همچنین صحابه را بر راویان بعدیشان به ترتیب الاقدم فالاقدم مقدم می‌دارد. سپس شاعران و امیران و اشراف در اسلام و جاهلیت را. او در خطبه کتابش این شرط را گذاشته و وعده می‌دهد که مطالب کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب کند. در هرجایی که اشتباهی در حرف اول مربوط به شخص رخ داده باشد، طبعاً نام وی لااقل در آن باب میان دو حرف مشتبه تکرار خواهد شد؛ مثلاً در کلمه‌ای مثل «باشر» که با «ناشر، و یاسر و ماشر» همانندی دارد. پس این که اساس مطالب کتاب بر 28 حرف باشد، از باب نظر به اول ماده‌ای است که در آن ذکر می‌شود؛ مثل «باشر» در موردی که ذکر کردیم ولی ممکن است این شخص در حرف نون در کلمه «ناشر» و در یاء در حرف «یاسر» و... هم باشد. [[ابن ماکولا، علی بن هبةالله|امیر ابن ماکولا]] در مقدمه سعی کرده که این امر را توضیح دهد و ازاین‌رو گاهی بابی را در حرفی ذکر می‌کند و سپس در حاشیه در جایی دیگر می‌نویسد که تأخیر آن باب سزاوارتر بوده. اساساً از همین باب است که نسخه‌های کتاب مختلف شده و ترتیب مؤلفات در فن، مختلف شده است؛ و ممکن، مراعات ترتیب ابواب به اعتبار حرف دوم و مابعدش از مواد اولی از آنها است و امیر این امر را فی‌الجمله مراعات کرده است و در مواردی که اخلال به آن کرده هم دلیلی مانند آنچه ذکر شد، داشته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&pageNumber=46&viewType=pdf ر.ک: همان، ص46-47]</ref> | این کتاب بر اساس حروف الفبا مرتب شده؛ یعنی به بیست‌وهشت حرف عربی. هر حرفی به دو قِسم (بخش) تقسیم شده؛ بخش اول درباره اسما و کنیه‌ها و القاب است و بخش دوم درباره نسبت‌های مشتبه یا اشتباه. هرکدام از این دو قسم (بخش) شامل ابوابی است و هر بابی بر مشتمل بر دو ماده یا بیشتر. نویسنده تحت هر ماده، یک یا چند شخص را ذکر می‌کند. هنگامی‌که اشخاص بیش از یک نفر باشند با افرادی شروع می‌کند که اشتباه در اسامی و القابشان رخ داده. هنگامی‌که از آنان فارغ شد، می‌گوید: (الکنی و الآباء) یعنی کنیه‌ها و پدران؛ در اینجا کسانی را ذکر می‌کند که اشتباه در کنیه یا اسم برخی پدرانش یا کنیه خودش رخ داده باشد مثلاً در حرف باء (باب بُجَیر و بَحِیر و بُحَیر و بُحتُر) را ذکر می‌کند و سپس ماده اولی یعنی بجیر را ذکر می‌کند؛ بجیر بن ابی بجیر و بجیر بن بجره و بجیر بن زهیر و دیگر بجیرها... سپس در باب کنیه‌ها و پدران می‌نویسد: أبوبجیر محمد بن جابر و أبوبجیر زهیر بن ابی سلمی... و حارث بن بجیر... و جابر بن ابی بجیر.... از دیگر خصوصیات ذکر مطالب کتاب این است که وی مردان را بر زنان مقدم می‌کند. همچنین صحابه را بر راویان بعدیشان به ترتیب الاقدم فالاقدم مقدم می‌دارد. سپس شاعران و امیران و اشراف در اسلام و جاهلیت را. او در خطبه کتابش این شرط را گذاشته و وعده می‌دهد که مطالب کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب کند. در هرجایی که اشتباهی در حرف اول مربوط به شخص رخ داده باشد، طبعاً نام وی لااقل در آن باب میان دو حرف مشتبه تکرار خواهد شد؛ مثلاً در کلمه‌ای مثل «باشر» که با «ناشر، و یاسر و ماشر» همانندی دارد. پس این که اساس مطالب کتاب بر 28 حرف باشد، از باب نظر به اول ماده‌ای است که در آن ذکر می‌شود؛ مثل «باشر» در موردی که ذکر کردیم ولی ممکن است این شخص در حرف نون در کلمه «ناشر» و در یاء در حرف «یاسر» و... هم باشد. [[ابن ماکولا، علی بن هبةالله|امیر ابن ماکولا]] در مقدمه سعی کرده که این امر را توضیح دهد و ازاین‌رو گاهی بابی را در حرفی ذکر می‌کند و سپس در حاشیه در جایی دیگر می‌نویسد که تأخیر آن باب سزاوارتر بوده. اساساً از همین باب است که نسخه‌های کتاب مختلف شده و ترتیب مؤلفات در فن، مختلف شده است؛ و ممکن، مراعات ترتیب ابواب به اعتبار حرف دوم و مابعدش از مواد اولی از آنها است و امیر این امر را فی‌الجمله مراعات کرده است و در مواردی که اخلال به آن کرده هم دلیلی مانند آنچه ذکر شد، داشته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&pageNumber=46&viewType=pdf ر.ک: همان، ص46-47]</ref> | ||
| خط ۵۱: | خط ۵۱: | ||
از صفحه 51 تا 58 از مقدمه مصحح درباره شیوه تألیف کتاب از نظر دیگر علما، توضیحاتی ارائه شده است. | از صفحه 51 تا 58 از مقدمه مصحح درباره شیوه تألیف کتاب از نظر دیگر علما، توضیحاتی ارائه شده است. | ||
محقق درباره رموز و الفاظ ضبط می‌گوید: الفاظ ضبط، آنچه معروف است که واضح است و درباره آنچه مخفی است باید گفت: امیر ابن ماکولا «مبهمه» را به معنی «مهمله» استعمال می‌کند. در کتاب، رموز و تعلیقاتی به‌جز رمزگذاری نسخ خطی نیست؛ که در بخش نسخ خطی به آن اشاره شده است. فقط باید دانست که گاهی بعد از ذکر کتاب | محقق درباره رموز و الفاظ ضبط می‌گوید: الفاظ ضبط، آنچه معروف است که واضح است و درباره آنچه مخفی است باید گفت: امیر ابن ماکولا «مبهمه» را به معنی «مهمله» استعمال می‌کند. در کتاب، رموز و تعلیقاتی به‌جز رمزگذاری نسخ خطی نیست؛ که در بخش نسخ خطی به آن اشاره شده است. فقط باید دانست که گاهی بعد از ذکر کتاب ابن نقطه، «ظ» یا «د» آورده شده تا معین شود که از روی نسخه کتابخانه ظاهریه نقل شده یا از روی نسخه دارالکتب.... همچنین مصحح گاه، نام مختصر کتاب‌ها را ذکر کرده مثلاً «تهذیب مستمر الأوهام» را به نام «المستمر» و «تهذيب التهذيب» ابن حجر را با نام «التهذيب» و... ذکر کرده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/17048/%D8%A7%D9%84%D8%A5%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A8?sectionNumber=2&pageNumber=59&viewType=pdf ر.ک: همان، ص59]</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۳
| الإكمال في رفع الإرتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و الكنی و الأنساب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن ماکولا، علی بن هبةالله (نويسنده) معلمی، عبدالرحمن بن یحیی (مصحح) |
| ناشر | دار إحياء التراث العربي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| موضوع | حديث - علم الرجال، محدثان |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 7 |
| کد کنگره | /الف2الف7 115 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الإكمال في رفع الإرتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و الكنی و الأنساب، اثر علی بن هبةالله بن ماکولا (متوفی 475ق) مجموعه‌ای است در هفت جلد به زبان عربی با موضوع تاریخ و انساب. این اثر به تحقیق عبدالرحمن بن یحیای معلمی رسیده است.
ساختار
کتاب، هفت جلد دارد؛ جلد اول حاوی مقدمه مفصلی از مصحح و محتوای مطالب است و سایر مجلدات در ادامه محتوای مطالب. ترتیب ارائه مطالب در کتاب، ترتیب الفبایی است.
گزارش محتوا
نگارش نسخ خطی کتاب‌های قدیمی، آن‌هم بدون نقطه، به‌مرورزمان باعث به وجود آمدن التباس و اشتباه میان اسامی افراد شد. این امر در افرادی که نام‌های مشابه داشتند و در تلفظ با هم متفاوت بودن شدت بیشتری می‌یافت؛ مانند عبّاد به ضم عین و تشدید باء، و عباد به کسر عین و باء بدون تشدید. یا مثلاً در حروفی که در نگارش قدیمی گاهی نزدیک به هم نوشته می‌شد مانند احمر و احمد و اجمد یا بشر و شبر. اشتباهاتی در نام‌هایی مانند حسن و حسین و سعد و سعید و عبدالله و عبیدالله و... هم در این کتاب‌ها صورت گرفته است.[۱] در اینجا سؤالی پیش می‌آید که آیا کتابی هست که بتوان در این‌گونه موارد به آن مراجعه و اعتماد کرد یا نه؟ کتاب‌هایی دراین‌ارتباط ذکر شده مانند «مختلف اسماء القبائل و مؤتلفها» از ابن حبیب بغدادی، و کتاب‌هایی نزدیک به همین عناوین و با این موضوع از افرادی مانند آمدی، ابواحمد عسکری، دارقطنی، ابن فرضی، عبدالغنی، مالینی، حضرمی، مستغفری، خطیب بغدادی، زمخشری، ابن ناصر، ابیوردی، حازمی، ابن نقطه، ابن صابونی، فرضی، ذهبی، ابن حجر عسقلانی،... و ابن ماکولا.[۲]
اکمال کتاب مهمی است که ارباب فن آن را ستوده‌اند مثلاً ابن نقطه درباره آن می‌نویسد: ابن ماکولا در آن کتاب‌های حفاظ متقدم را جمع کرده و الگو و پیشوای محدثین و مستند حفاظ متقن و مرز میان نظرات مختلف و زایل‌کننده شبهات از قلب‌های شکاکان شده است.[۳]
این کتاب بر اساس حروف الفبا مرتب شده؛ یعنی به بیست‌وهشت حرف عربی. هر حرفی به دو قِسم (بخش) تقسیم شده؛ بخش اول درباره اسما و کنیه‌ها و القاب است و بخش دوم درباره نسبت‌های مشتبه یا اشتباه. هرکدام از این دو قسم (بخش) شامل ابوابی است و هر بابی بر مشتمل بر دو ماده یا بیشتر. نویسنده تحت هر ماده، یک یا چند شخص را ذکر می‌کند. هنگامی‌که اشخاص بیش از یک نفر باشند با افرادی شروع می‌کند که اشتباه در اسامی و القابشان رخ داده. هنگامی‌که از آنان فارغ شد، می‌گوید: (الکنی و الآباء) یعنی کنیه‌ها و پدران؛ در اینجا کسانی را ذکر می‌کند که اشتباه در کنیه یا اسم برخی پدرانش یا کنیه خودش رخ داده باشد مثلاً در حرف باء (باب بُجَیر و بَحِیر و بُحَیر و بُحتُر) را ذکر می‌کند و سپس ماده اولی یعنی بجیر را ذکر می‌کند؛ بجیر بن ابی بجیر و بجیر بن بجره و بجیر بن زهیر و دیگر بجیرها... سپس در باب کنیه‌ها و پدران می‌نویسد: أبوبجیر محمد بن جابر و أبوبجیر زهیر بن ابی سلمی... و حارث بن بجیر... و جابر بن ابی بجیر.... از دیگر خصوصیات ذکر مطالب کتاب این است که وی مردان را بر زنان مقدم می‌کند. همچنین صحابه را بر راویان بعدیشان به ترتیب الاقدم فالاقدم مقدم می‌دارد. سپس شاعران و امیران و اشراف در اسلام و جاهلیت را. او در خطبه کتابش این شرط را گذاشته و وعده می‌دهد که مطالب کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب کند. در هرجایی که اشتباهی در حرف اول مربوط به شخص رخ داده باشد، طبعاً نام وی لااقل در آن باب میان دو حرف مشتبه تکرار خواهد شد؛ مثلاً در کلمه‌ای مثل «باشر» که با «ناشر، و یاسر و ماشر» همانندی دارد. پس این که اساس مطالب کتاب بر 28 حرف باشد، از باب نظر به اول ماده‌ای است که در آن ذکر می‌شود؛ مثل «باشر» در موردی که ذکر کردیم ولی ممکن است این شخص در حرف نون در کلمه «ناشر» و در یاء در حرف «یاسر» و... هم باشد. امیر ابن ماکولا در مقدمه سعی کرده که این امر را توضیح دهد و ازاین‌رو گاهی بابی را در حرفی ذکر می‌کند و سپس در حاشیه در جایی دیگر می‌نویسد که تأخیر آن باب سزاوارتر بوده. اساساً از همین باب است که نسخه‌های کتاب مختلف شده و ترتیب مؤلفات در فن، مختلف شده است؛ و ممکن، مراعات ترتیب ابواب به اعتبار حرف دوم و مابعدش از مواد اولی از آنها است و امیر این امر را فی‌الجمله مراعات کرده است و در مواردی که اخلال به آن کرده هم دلیلی مانند آنچه ذکر شد، داشته است.[۴]
ابن ماکولا، در موارد بسیاری به‌صورت استطرادی مقداری از انساب قبایل و مشاهیر را به نقل از ائمه نسابین از کتاب‌های مشهورشان می‌آورد و نسخه کتاب‌های صحیحشان که در دست او قرار گرفته و اساتیدشان و اسانیدشان را هم ذکر می‌نماید.[۵]
زیاد اتفاق می‌افتد که او مسائل اختلافی را ذکر کند. وی گاهی در این موارد، یک طرف را ترجیح می‌دهد و گاه سکوت کرده و از اظهارنظر خودداری می‌نماید ولی در هرجایی که اظهارنظر می‌کند و قولی را به قول دیگر ترجیح می‌دهد، دلیلش را هم ذکر می‌کند. در این کتاب، کمتر متعرض توهیم و اشتباه پیشینیان شده؛ زیرا نویسنده، این مسأله را در کتاب مستقلی مطرح کرده است.[۶]
وضعیت کتاب
نام کامل اثر، «الإكمال في رفع [عارض] الإرتياب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الكنی و الأنساب» است و کلمه «عارض» در دو نسخه خطی شماره 5 و 6 کتاب آمده است.
مصحح برای تصحیح این اثر، نسخ خطی زیر را دیده است: 1. نسخه دارالکتب المصریه در دو جلد؛ جلد اول تا آخر حرف راء و جلد دوم تا آخر کتاب، به شماره 61 در کتاب‌های تاریخ. 2. نسخه کتابخانه آصفیه حیدرآباد دکن به خط خوب و جدید و منقول از نسخه خوب. 3. نسخه دیگری در کتابخانه آصفیه که قدیمی‌تر از نسخه قبلی است. 4. جزواتی از نسخه‌ای که ابوتراب ظاهری به محقق هدیه کرده و با علامت(س) در کتاب مشخص شده است. 5. نسخه دیگری که از اول کتاب تا اثنای باب حصینی و ما یشبه به را دارد که از آن شیخ محمد بن حسین نصیف مشهور به جده است. 6. نسخه تصویری مربوط به معهد المخطوطات للدول العربیه که در فهرست معهد به شمار 61 کتاب تاریخ موجود است.[۷]
از صفحه 51 تا 58 از مقدمه مصحح درباره شیوه تألیف کتاب از نظر دیگر علما، توضیحاتی ارائه شده است.
محقق درباره رموز و الفاظ ضبط می‌گوید: الفاظ ضبط، آنچه معروف است که واضح است و درباره آنچه مخفی است باید گفت: امیر ابن ماکولا «مبهمه» را به معنی «مهمله» استعمال می‌کند. در کتاب، رموز و تعلیقاتی به‌جز رمزگذاری نسخ خطی نیست؛ که در بخش نسخ خطی به آن اشاره شده است. فقط باید دانست که گاهی بعد از ذکر کتاب ابن نقطه، «ظ» یا «د» آورده شده تا معین شود که از روی نسخه کتابخانه ظاهریه نقل شده یا از روی نسخه دارالکتب.... همچنین مصحح گاه، نام مختصر کتاب‌ها را ذکر کرده مثلاً «تهذیب مستمر الأوهام» را به نام «المستمر» و «تهذيب التهذيب» ابن حجر را با نام «التهذيب» و... ذکر کرده است.[۸]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه مصحح کتاب.