تهذيب المنطق و الكلام

متن تهذيب المنطق و الكلام
پدیدآوران	تفتازانی، مسعود بن عمر (نويسنده) سنندجی، عبد القادر بن محمد (محقق)
ناشر	فیروزان
مکان نشر	مصر
سال نشر	1330ق - 1912م
چاپ	1
موضوع	منطق - علم کلام
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	BC 66/ع۴ت۷
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تهذیب المنطق و الکلام تفتازانی، اثر مسعود بن عمر تفتارانی، رساله‌ای است مشهور که با همۀ فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرح‌ها و حواشی فراوان نوشته شده است.

تفتازانی این اثر را در 789ق/1387م به پایان رساند. همچنان‌ که در مقدمه آمده است، وی تهذیب را برای پسرش نوشته و از این‌رو از ابتدا نگارش آن به قصد تعلیم بوده است.

نام اثر

نام کامل این رساله غایه تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام بوده، و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان حقیقت و آگاهی معرفی کرده است.

ویژگی‌ها

تفتازانی در این چکیدۀ مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار مجالی فراخ برای تهیۀ متون گسترده‌تری براساس این اثر فراهم ساخته است.

دیگر ویژگی مهم تهذیب همراهی دو موضوع منطق و کلام است که باید آن را از پیامدهای توجه متکلمان به منطق و فلسفه دانست، چرا که در این دوره، برخلاف سنت کلامی متقدم، جایگاه منطق و تا حدودی فلسفۀ ارسطویی تثبیت شده بود. پیش از تفتازانی، همنشینی علم کلام با مباحث امور عامۀ فلسفی در متن واحد سابقه داشته است که از آن جمله می‌توان به المحصل فخرالدین رازی، المقاصد خود تفتازانی و المواقف قاضی عضدالدین ایجی اشاره کرد. با این‌همه، بخشهای فلسفی این متون هیچ‌یک به عنوان اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراین کار تفتازانی را با توجه به تعلیمی بودن اثر می‌توان شیوه‌ای جدید و گواه این دانست که از دیدگاه او، منطق ابزاری معتبر و کارآمد برای همۀ کسانی است که قدم در راه یادگیری روشهای استدلالی و جدلی علم کلام می‌نهند. وجود این دیدگاه دربارۀ نسبت منطق با کلام موجب می‌شده است که در برخی تحریرهای آموزشی دیگر، کلیات این دو رشته را در متن واحدی بگنجانند، چنان‌که دو اثر مجزای تجرید المنطق و تجرید الکلام از خواجه نصیرالدین طوسی(د 672ق) در منظومه‌ای واحد تلخیص شده‌اند.

سبک نگارش

تهذیب المنطق به لحاظ شیوۀ تألیف، از آن گونه کتابهای منطقی به شمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل معرف و حجت یا تصور و تصدیق دارند. این روش تدوین را نخست ابن‌ سینا در بخش منطق کتاب الاشارات و التنبیهات به کار گرفته است. پس از آن و پیش از تفتازانی، آثار دیگری چون مطالع ارموی و الشمسیۀ نجم‌الدین کاتبی نیز با همین سیاق تألیف شده‌اند و تأثیر آنها را بر تهذیب المنطق در ترتیب و محتوای مطالب می‌توان مشاهده کرد.

ساختار بخش منطق

تفتازانی از آنجا که نظام دو بخشی را برای تدوین کتابش انتخاب کرده است، مقدمه را با تقسیم علم به حصولی و حضوری می‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و تصدیق برای توضیح چیستی علم منطق استفاده می‌کند و آن‌گاه مباحث منطقی تهذیب را در دو مقصد کلی تصورات و تصدیقات، در 11 فصل، سامان می‌دهد که با مبحث الفاظ آغاز می‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌ای در صناعات خمس پایان می‌یابد. وی خاتمه‌ای نیز مشتمل بر رئوس ثمانیه بر کتاب افزوده است که در این بخش از اجزاء علوم و مبادی آنها یاد می‌کند و مقدمات روش‌شناختی عام را برای دانشهای مختلف توضیح می‌دهد.

شروح و حواشی بخش منطق

برخی از حاشیه‌ها و شرح‌های تهذیب المنطق به حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آنها با چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است. متن فشردۀ تهذیب در ضمن نسخه‌ها و چاپهای شروح و حواشی آمده است. مهم‌ترین این آثار بدین‌قرارند:

1. شرح جلال‌الدین دوانی(د 907ق) که بارها از جمله در 1264، 1293 و 1294ق در لکهنو به چاپ رسیده است. کسانی بر این شرح نیز حاشیه‌هایی نوشته‌اند که از جمله ابوالفتح مخدوم شریفی، میرزاهد هروی، غیاث‌الدین منصور دشتکی، ملاعبدالله ابن حسین یزدی و عبدالحی لکهنوی را می‌توان نام برد. برخی از این حواشی همراه با شرح دوانی در چاپهای مختلف انتشار یافته‌اند.
2. حاشیۀ ملاعبدالله بن شهاب‌الدین یزدی(د 981ق)، به زبان عربی، که همچون شرحی نسبتاً مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است و از دیرباز به ویژه در حوزه‌های علمی ایران و شبه قارۀ هند از متون درسی مهم به شمار می‌رفته است. بر این اثر، حاشیه‌های فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان حاشیه‌های عبدالرزاق لاهیجی، میرزا محمدعلی قراچه داغی، ملانظرعلی گیلانی و میرزا علیرضا تجلی را نام برد. حاشیۀ ملاعبدالله بارها همراه برخی از حواشی آن به چاپ رسیده است، از جمله چاپهای سنگی 1243ق در کلکته، 1877م در لکهنو، و 1268، 1287 و 1323ق در تهران. از میان چاپهای متعدد جدیدتر می‌توان چاپ انتقادی قم(1363ش) را ذکر کرد که شامل منتخبی از حواشی این متن است.
3. ملاعبدالله یزدی شرح دیگری نیز بر تهذیب به فارسی داشته که آقابزرگ تهرانی نسخه‌هایی از آن را برشمرده است.
4. شرح فارسی محمد بن محمود حسینی شهرستانی که در لکهنو(1877م)، و در کانپور(1915م) انتشار یافته است.
5. شرح محمود نیریزی شیرازی که منصور دشتکی ارزش آن را ستوده است. نسخه‌ای خطی از این شرح در کتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود.
6. شرح فارسی ملاعبدالرزاق لاهیجی(د 1051ق)، که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است.

از دیگر حاشیه‌نویسان یا شارحان بخش منطق تهذیب تفتازانی، این کسان را نیز می‌توان نام برد احمد بن یحیى مشهور به حفید تفتازانی، محمد بن سلیمان کافیجی، حیدرقلی خان سردار کابلی، امیرنظام‌الدین عبدالحی جرجانی، و هبهالله حسینی معروف به شاه میر.

از مباحث کتاب تهذیب المنطق، فصل مربوط به ضابطۀ اشکال چهارگانۀ قیاس، موردتوجه خاص نیز قرار داشته، و بر آن حاشیه‌های جداگانه‌ای نوشته شده است.

ساختار بخش کلام

تفتازانی بخش کلام از کتاب تهذیب المنطق و الکلام را در 6 باب، با موضوعاتی مشابه مقصدهای شش‌گانۀ کتاب المقاصد خود، تنظیم کرده است، چنان که این بخش را می‌توان به منزلۀ تلخیصی از همان کتاب دانست، اما به جهت همین ویژگی در برخی مراکز درسی قدیم بیشتر موردتوجه بوده، و بر آن شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی نوشته شده است.

شروح بخش کلام

از آن میان، شرح مزجی محمدامین نوادۀ ملاصالح مازندرانی، حاشیۀ حافظ بن علی عمادی با عنوان تحفه اللبیب، و شرح قسم الکلام از برهان‌الدین لار محمدحسینی پتنی را می‌توان نام برد. از شرح‌های متأخری که حاصل تدریس کتاب در کردستان بوده است. تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام اثر عبدالقادر بن محمد سنندجی است که در 2 مجلد با حواشی محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در 1318-1319ق در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح با عنوان تذهیب المرام به قلم فخرالدین بن احمد رودباری، از علمای کردستان، به کوشش محمدرئوف توکلی در 1381ش در تهران به چاپ رسیده است.

منابع مقاله

میرزایی، عطیه، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال 1378