التربية و دورها في تشكيل السلوك

التربیة و دورها فی تشکیل السلوک
پدیدآوران	محمد طحان، مصطفی (نویسنده)
ناشر	دارالوفاء للطباعة و النشر و التوزیع
مکان نشر	منصوره
سال نشر	1427ق/2006م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

التربیة و دورها فی تشکیل السلوک ، تألیف مصطفی محمد طحان؛ گرچه عنوان کتاب حاضر تربیت و نقش آن در شکل‌گیرى رفتار است و انتظار مى‌رود در آن از مباحث تربیتى و روان‌شناختى در اسلام سخن رفته باشد؛ اما تنها شش صفحه از کتاب دربارۀ نقش تربیت در شکل‌گیرى رفتار است، و در دیگر مباحث کتاب از این مقوله یاد نشده است. در این شش صفحه همچنان که اقتضاى متون تربیتى است بحث نشده و مطالب گرچه درست، اما شعارى است و بُعد سیاسى به خود گرفته است.

بارى نویسنده در این اثر کمابیش از هر درى سخن گفته است و کتابش را به‌هیچ‌رو نمى‌توان اثرى دربارۀ نقش تربیت در شکل‌گیرى رفتار و شخصیت و یا حتى نزدیک به این موضوع دانست.

نگارنده مطالبش را در مقدمه و پانزده فصل، قلمى کرده است. در پایان بیشتر فصل‌ها چکیده فصل در قالب کلیدواژگان آورده شده است. برخى از فصول این اثر بسیار کوتاه افتاده‌اند: فصل پانزدهم، یک صفحه، فصل چهاردهم دو صفحه، فصل سیزدهم چهار صفحه.

عنوان فصل نخست، تأثیر تربیت بر شکل‌گیرى شخصیت است. مؤلف در شرح و بسط این عنوان از اهمیت تعلیم و تربیت و اهتمام مسلمانان به این امر یاد کرده است. وى تربیت اسلامى را به‌شدت متأثر از عقاید اسلامى دانسته و بر آن است که تربیت اسلامى در عین حفظ اصالت، انعطاف‌پذیر است. نگارنده پس از اشارتى کوتاه به اجتهاد تربیتى، نیم‌نگاهى به تحول‌تربیت اسلامى کرده و سپس تربیت نبوى را پیش کشیده و از عناصر این تربیت یاد کرده است. تربیت و رسالت فرد مسلمان و بهره‌بردارى استعمارى غربیان از تربیت، دیگر مطالب این فصل است.

فصل دوم دربارۀ هدف‌هاى تربیت اسلامى است. در تربیت اسلامى، هدف اصلى و اساسى، تربیت انسان صالح است (ص 35 و 41). از دیگر هدف‌هاى این تربیت مى‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: پرورش عقاید فرد، تربیت علمى و مهارتى، رسیدن به سعادت دنیا و آخرت، اعتدال در اخلاق، پرورش شخصیت فعال. جنبش‌هاى اسلامى جدید از مفاهیم تربیتى خود با ادبیات روز و این‌گونه تعبیر کرده‌اند: پرورش فرد مسلمان، ایجاد خانواده مسلمان، برپایى جامعه مسلمان.

اهمیت برنامه در فرآیند تربیت، موضوع فصل سوم است. در شرح این موضوع، پس از بیان اهمیت برنامه، از رابطه برنامه با هدف‌ها یاد شده است؛ سپس ویژگى‌هاى برنامه، مواد درسى و تقسیم آن‌ها، و سرانجام نکاتى چند دربارۀ برنامه تربیتى آمده است.

در فصل چهارم، حوزه‌هاى تربیت بررسى شده است. این حوزه‌ها عبارت‌اند از: تربیت جسم، تربیت روح، تربیت عقل، تربیت نفس. نگارنده هریک از حوزه‌ها را به‌اختصار شرح داده است.

فصل پنجم دربارۀ ساختار نفس انسان است. نفس انسان از مجموعه‌اى از حالت‌هاى موازى اما مختلف‌الجهت تشکیل شده است؛ از آن‌هاست: بیم و امید، عشق و بیزارى، نیروى مادى و معنوى، راه داشتن به غیب و شهود، آزادى فردى و گرایش جمعى. اسلام براى هدایت هریک از این حالت‌ها و به اعتدال داشتن آن‌ها رهنمودهایى دارد.

مهم‌ترین ویژگى‌هاى تربیت اسلامى در فصل ششم واکاویده شده است. به این شرح: تربیت اسلامى برساخته بر اعتقاد و اراده و تربیتى است انسانى، فراگیر، متوازن، مبتنى بر واقع. تربیت اسلامى عملى و مستمر است و بعد اخلاقى، اجتماعى و زیبایى‌شناختى دارد. نگارنده این ویژگى‌ها را گاه کوتاه و گاه بلند شرح داده است.

در فصل هفتم از عوامل مؤثر در شخصیت سخن رفته و از عوامل زیر یاد شده است: وراثت، محیط طبیعى، محیط اجتماعى، مربى، متربى. نگارنده در بحث از مربى و معلم از جمله به ربانى بودن او، ویژگى‌هاى اخلاقى پسندیدۀ او، رابطه معلم با متعلم، رعایت تدریج در تعلیم، لزوم شناسایى استعدادهاى متعلم؛ و در بحث متعلم از جمله به روابط او با معلم و آداب دانش‌آموزى اشاره کرده است.

فصل هشتم دربارۀ شخصیت تربیتى حضرت رسول اکرم (ص) پرداخته شده است. نویسنده، این فصل را محور اصلى این کتاب و بلکه انگیزه وى براى نگارش آن دانسته است. وى براى آن‌که نشان دهد آن حضرت چگونه از مردم جاهلى عربستان صحابه‌اى با ویژگى‌هاى شگرف تربیت کرد، به شمارى از ویژگى‌هاى شخصیت تربیتى آن حضرت پرداخته است: تشویق به تعلیم و تعلم، مهربانى و محبت، دوستى با متعلمان، اداى حق همه حاضران درجلسه، نیک گوش دادن و احترام به پرسش‌کننده، گزینش روش سازگار با شخصیت متعلم، رعایت تفاوت‌هاى فردى، توجه به تدریج در آموزش، پاسخ بدى به نیکى، کشف استعدادهاى صحابه.

نگارنده در فصل نهم، روش‌هاى تربیتى در سیره حضرت پیامبر (ص) را بازشکافته است. آن حضرت براى تربیت از روش‌هاى زیر بهره مى‌برده است: تربیت از راه ارائه اسوه حسنه، موعظه، تربیت با نقل قصه، تربیت از راه گفتگو، تربیت از راه تمرین و عمل، بهره‌گیرى تربیتى از حوادث، تربیت از راه ایجاد عادت، تربیت با عبادت، تربیت از راه احیاى دل، تربیت از راه تشویق و تهدید.

در فصول دهم تا چهارده از تربیت در کودکى، نوجوانى، جوانى، کمال، پیرى و در فصل پانزدهم از تربیت زن در برنامه تربیتى اسلام یاد شده است.

• مطالعه منابع ذیل نیز مفید است:

مقداد یالجن، جوانب التربیه الاسلامیه الاساسیه (ریاض، [بى‌نا]، 1406 ق)؛ رضا فرهادیان، پایه‌هاى اساسى ساختار شخصیت انسان در تعلیم و تربیت (قم، مؤسسه فرهنگى توحید، 1376)؛ محمد نوربن عبدالحفیظ سوید، منهج التربیه النبویه للطفل مع نماذج تطبیقیه من حیاه السلف الصالح (چاپ ششم، دمشق - بیروت، دار ابن‌کثیر، 1417 ق/ 1996 م).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.