خلاصة القانون في الطب: قانونچه

خلاصة القانون في الطب: قانونچه

نام کتاب	خلاصة القانون في الطب: قانونچه
نام های دیگر کتاب	قانونچه
پدیدآورندگان	چغمینی، محمود بن محمد (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏چ‎‏7‎‏ق‎‏2
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 پزشکی سنتی - نسخه‏ها و دستور العمل‏ها - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	مؤسسة البلاغ
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1422 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12422AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«خلاصة القانون فى الطب (قانونچه)»، تأليف محمود بن محمد چغمينى، از نگاشته‌هاى طبى قرن هفتم هجرى است. اين كتاب، خلاصه‌ى تمام ابواب و سرفصل‌هاى مورد توجه در طب سنتى است كه به زبان عربى به رشته تحرير درآمده است.

اين كتاب، برخلاف آنچه از اسمش براى خواننده تداعى مى‌شود، تنها يك خلاصه ساده از كتاب «قانون» ابن سينا نيست، بلكه - چنان‌كه مؤلف در مقدمه گفته است - گزيده‌اى است از مهم‌ترين موضوعات دانش طب كه به ياد داشتن آنها بر هر پزشكى لازم است (خلاصة القانون فى الطب، ص 12). مؤلف، موضوعات اين كتاب را از كتب پيشينيان خود انتخاب كرده است و تعبدى بر مطالب و يا ترتيب مباحث كتاب «قانون» ندارد. شايد شهرت روزافزون كتاب «قانون»، چغمينى را بر آن داشته تا اسمى اين چنين فريبنده براى كتاب خود برگزيند.

البته مصحح اين اثر با اين توجيه كه متن كتاب، عربى است و نام انتخابى مؤلف، فارسى، عنوان قانونچه را به «خلاصة القانون فى الطب» تغيير داده است.

به‌هرحال اين اثر پس از نگارش، مورد توجه بسيارى از حوزه‌هاى آموزشى پزشكى قرار گرفت؛ به‌گونه‌اى كه به‌عنوان يك متن درسى درآمد. وجود نسخه‌هاى خطى متعدد از اين اثر، انتشار و چاپ‌هاى متعدد آن در هند، پاكستان و ايران، ترجمه و تحشيه آن توسط اطباى نامدار، همه مؤيد اين مدعاست.

ساختار

كتاب، مشتمل بر 10 مقاله است. اين مقالات ده‌گانه، به ترتيب مشتملند بر 5، 7، 5، 6، 10، 13، 18، 9، 8 و 13 فصل.

شيوه ترتيب مباحث اين اثر - همانند بسيارى ديگر از كتاب‌هاى طبى - از كليات شروع شده و به شناخت ادويه مفرده و مركبه و خواص آنها به پايان مى‌رسد.

گزارش محتوا

مقدمه كوتاه مصحح كتاب كه در آغاز ذكر شده است، دربرگيرنده نكاتى در اهميت طب سنتى و شيوه تصحيح اثر حاضر است.

مقاله نخست، در امور طبيعيه و شامل پنج فصل است. اين فصول، پيرامون اركان و مزاج‌ها، اخلاط، اعضاء، نيروها و قوا و ساير امور طبيعيه است.

مقاله دوم، در علم تشريح است كه شامل هفت فصل است. استخوان‌ها، اعضاى مفرده، اعضاى مركب بدن، مانند مغز، چشم، گوش، زبان، ريه، قلب، پرده ديافراگم، معده و روده‌ها، در فصول اين بخش مورد بحث قرار مى‌گيرند.

مقاله سوم، در باره احوال بدن انسان از نظر صحت و مرض و اسباب و علائم آنها است كه در پنج فصل به تندرستى و بيمارى، امورى كه تغيير حالات بدن و حفظ تندرستى بدان‌ها وابسته است، امور بيمارى‌زا، علائمى كه از نظر مزاج و اخلاط بر حال بدن انسان دلالت دارند، پرداخته است.

مقاله چهارم، در بيان انواع نبض و حالات ادرار است.

مقاله پنجم، در بيان روش‌هاى كلى تدبير تندرستان و درمان بيماران است. اين مقاله مشتمل بر ده فصل است و در آن به خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها، ورزش و مالش، حمام، خواب و بيدارى، تأثير فصل‌ها، تدابير مربوط به زنان باردار، شيرده و كودكان، تدابير مربوط به نونهالان، جوانان، ميان‌سالان و كهن‌سالان، درمان بيماران، فصد و حجامت، قى، اسهال و حقنه اشاره شده است.

مقاله ششم، در بيان بيمارى‌هاى ناحيه سر بوده و شامل سيزده فصل است.

مقاله هفتم، در بيان بيمارى‌هاى اعضايى است كه از سينه تا زير ناف قرار دارند و در هيجده فصل تحرير شده است.

مقاله هشتم، در باره بيمارى‌هاى اعضاى ديگر بدن است.

مقاله نهم، به بيان تب‌ها و بيمارى‌هايى كه در ظاهر بدن آشكار مى‌شوند، اختصاص دارد.

مقاله دهم، در باب ويژگى‌هاى خوردنى‌ها و نوشيدنى‌هاى متعارف است.

مؤلف در هر بخش، ابتدا، خطوط كلى بحث را ترسيم نموده و سپس ضرورى‌ترين و كليدى‌ترين مباحث را - بدون پرداختن به مطالب حاشيه‌اى و كم‌اهميت - تحرير مى‌نمايد.

كتاب قانونچه از مختصرترين و درعين‌حال، مهم‌ترين نگاشته‌هاى طبى است، چرا كه از سويى مؤلف قصد نگارش كتابى عمومى را در دانش پزشكى داشته و لذا به اختصارنويسى رو آورده است و از استدلال و نقض و ابرام‌هاى علمى، بهره نگرفته است. از سويى ديگر، سعى كرده از الفاظ پيچيده استفاده نكند تا هركس كه علاقه به دانش پزشكى دارد بتواند با اندك آشنايى‌اى با زبان عربى، از اين اثر بهره‌مند شود. بااين‌حال، او سطح مطالب علمى را پايين نياورده است و دقائق علمى را در حد توان و حوصله خواننده بيان نموده است و همين باعث شده تا پزشكان بزرگى - همچون حكيم ارزانى - در پى شرح اين اثر برآيند.

وضعيت كتاب

كتاب قانونچه - چنان‌كه گفتيم - بسيار مورد توجه بوده؛ ازاين‌رو، بارها، بر اساس نسخه‌هاى خطى متفاوت، چاپ و منتشر شده است.

چاپ حاضر، همراه با مقدمه‌اى به قلم آقاى مجتبى هاتف (مصحح كتاب)، در 160 صفحه منتشر شده است.

مقدمه اين اثر، پيرامون اهميت پزشكى سنتى و مسئوليت دانشمندان در قبال احياى اين دانش فراموش‌شده و شيوه تصحيح كتاب است.

در انتهاى كتاب، فهرست اصطلاحات طبى و موضوعات اين اثر تنظيم شده است.

در پاورقى‌هاى اين اثر، به شرح اصطلاحات پزشكى (دواها، امراض و...) و توضيح واژگان دشوار پرداخته شده است.

اين اثر را مؤسسة البلاغ (بيروت)، چاپ و منتشر نموده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.