غزلیات شمس تبریز

غزلیات شمس تبریز
پدیدآوران	مولوی، جلال‌الدین محمد (نویسنده) شفیعی کدکنی، محمدرضا (مقدمه، گزینش و تفسیر)
ناشر	انتشارات سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1388-1387ش.
چاپ	جلد يکم چاپ چهارم جلد دوم چاپ پنجم
موضوع	شعر فارسي - قرن 7ق.
کد کنگره	‏

غزلیات شمس تبریز تألیف جلال‌الدین محمد بلخی، مقدمه، گزینش و تفسیر از محمدرضا شفیعی کدکنی؛ این کتاب، در دو مجلد، ۱۰۷۵ غزل و۲۵۶ رباعی دیوان شمس تبریزی (دیوان کبیر مولانا) را عالمانه و با ظرافت و دقت زیاد گزینش نموده و ضمن تدوین مقدمه مفید و مبسوط بسیاری از غزلیات و رباعیات دشوار را مورد شرح و تفسیر قرار داده است. نگارنده که استاد ممتاز و برجسته زبان و ادبیات فارسی است. حدود ۳۵ سال پیش نیز کتابی با عنوان گزیدۀ غزلیات شمس، تدوین و منتشر کرد که تا کنون بیش از چهل بار، توسط چند ناشر به چاپ رسیده است. در اينکه گزیدۀ حاضر با آن گزیده پیشین چه تفاوتی باهم دارد، خود در بخش گزارش کار این کتاب می‌گوید: کتاب حاضر ممکن است صورت گسترش يافته و کمال پذیرفته همان کتاب سابق به نظر آید، اما در حقیقت کتاب مستقل دیگری است که تمام ظرایف کتاب پیشین را دارد و بسیاری مزیّت‌ها برآن افزوده شده است؛ نخست آنکه حجم غزل‌های آن تقریباً سه برابر شده است و درخشان‌ترین رباعی‌های دیوان شمس را نیز به همراه خود دارد. دیگر اينکه دامنه مقدمه و تعلیقات به گونه چشم‌گیری، چندین برابر گسترش یافته است. وی همچنین دربارۀ روش و شیوۀ تحقیق خود می‌گوید شیوۀ تفسیر ما، شیوۀ فیلولوژیک و تاریخی است، همان شیوه‌ای که استاد فروزانفر و نیکلسون در شرح مثنوی اختیار کرده‌اند. کوشش ما برآن بوده است که نشان دهیم مولانا و معاصران او از اين گفته یا اصطلاح چه فهمیده‌اند؛ نه اينکه ما در قرن بیست و یکم از آن چه می‌توانیم بفهمیم. گفتنی است که این مجموعه، هم گزینش غزل‌هاست و هم از میان غزل‌ها، گزینش ابیات است و غزل‌های بلند غالبا کوتاه شده است.

در بخش شرح و تفسیر غزل‌ها، بیشتر اصطلاحات، تعییرات، ترکیبات، اشارات قرآنی و حدیثی، تلمیحات داستانی و تاریخی، مفاهیم دشوار عرفانی، آداب و رسوم و کنایات، مورد توجه نگارنده بوده و آن‌ها را با استفاده از آثار مولانا و دیگر شاعران و منابع مهم و معتبر صوفیه تشریح و تبیین نموده است.

مقدمه کتاب که ۱۴۴ صفحه را به خود اختصاص داده، مشتمل بر مقالات علمی و تحقیقی است. در اين مقالات کوشیده است در جهت معرفی جوانب گوناگون شخصیت مولانا و عوالم روحی او و بدعت‌ها و بدایعش، آگاهی‌های لازم را در اختیار خواننده قرار دهد.

در مقاله نخست، ابعاد گوناگون زندگانی مولانا را بر اساس تحقیقات فروزانفر بررسی کرده و چهره‌های علمی معاصر مولانا را از منظر ارتباطشان با مولانا که در ظهور و رشد تصوف تأثیر گذار بوده‌اند، و همچنین آثار مولانا را معرفی نموده است.

در مقاله دوم، با عنوان در قلمرو عاطفه و اندیشه‌ها، جهان‌بینی عرفانی و اندیشه‌های بنيادین مولانا را با دید عمیق، اندیشمندانه و به طور مبسوط مورد تحقیق قرار می‌دهد؛ در این پژوهش، با توجه به معانی اصلی شعر مولانا، مسایلی که بنیادهای اندیشه و عواطف او را تشکیل می‌دهد، بررسی می‌گردد.

بوطیقای مولانا، عنوان مقاله سوم است که در آن، هنر شعری و بوطیقای ویژۀ مولانا را تحت عناوین «چگونه گفت»، «چرا گفتن» و «کجا گفتن» توضیح می‌دهد.

در مقاله چهارم، با عنوان تخیل مولانا، صورخیال و بار عاطفی و مبانی فلسفی حس‌آمیزی و مبانی نظری تشخیص در شعر مولانا مورد تحقیق قرار می‌گیرد.

زبان شعر، عنوان مقاله پنجم است که در آن، رفتار مولانا با ضمیر، صفت از اسم خاص،اضافه شیء به نفس، شمارش ناشمردنی‌ها، صفت‌های تفضیلی بلاغت خاموشی و شعر سکوت، دایره لغوی و نحو زبان، ترکیب سازی مولانا، مورد بحث قرار گرفته است.

مقاله ششم با عنوان موسیقی شعر مولانا، اين موضوع را بیان می‌کند که زبان فارسی در شعر مولانا به چنان غنایی از منظر موسیقیایی رسیده است که هیچ زبانی یارای رقابت با آن را ندارد. برای تبیین این موضوع، اصطلاحات موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی را شرح داده است.

این پژوهش، چنان که گفته شد، در دو مجلد، امّا با شماره صفحات پیوسته؛ تدوین گردیده است. در مجلد اول؛ ۴۸۲ غزل شرح و تفسیر شده و در آغاز، علاوه بر فهرست مطالب، سه نوع فهرست مهم و راه گشا، تحت عناوین: فهرست مطلع غزل‌ها به ترتیب حروف اول؛ فهرست مطلع غزل‌ها به ترتیب حروف قافیه و ردیف؛ فهرست مطلع غزل‌ها بر اساس اوزان، تدوین و تنظیم شده است. مجلد دوم، در برگیرندۀ ‎۵٩۲‏ غزل و۲۵۶ رباعی است؛ از غزل «ای عاشقان،ای عاشقان، پیمانه را گم کرده‌ام/ زآن می که در پیمانه‌ها اندر نگنجد خورده‌ام»، به بعد در جلد دوم قرار دارد. در پایان چند غزلی را که به نظر مؤلف از مولانا نیست، ولی منسوب به او می‌باشد، آورده و درباره دلایل رد غزل‌ها توضیح داده است.

فهرست راهنمای تعلیقات این مجموعه بسیار گویا تنظیم شده و به کمک آن، دسترسی آسان و سریع به اصطلاحات، تعبیرات، ترکیبات، اشارات قرآنی و حدیثی که در هر دو دفتر مورد شرح و تفسیر قرار گرفته، همراه با غزل و بیت، میسر شده است. مشخصات مراجع و منابع در پایان مجلد دوم قرار دارد. فهرست منابع و مآخذ مقالات در پایان مقدمه و فهرست راهنمای تعلیقات و مشخصات مراجع در پایان جلد دوم درج شده‌است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.