۱۳۲٬۸۲۳
ویرایش
ابن کلس، ابوالفرج يعقوب بن يوسف (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۱ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۲۰:۰۴
، ۱۱ اکتبر ۲۰۲۳بدون خلاصۀ ویرایش
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
''' اِبْن‌ِ کلّس، ابوالفرج يعقوب بن يوسف بن ابراهيم بن هارون بن کلس ''' (318-380ق/930-990م)، از ديوانيان دوران حکومت کافور اخشيدی و المعزلدين الله و وزير بالله خليفه فاطمى. | ''' اِبْن‌ِ کلّس، ابوالفرج يعقوب بن يوسف بن ابراهيم بن هارون بن کلس ''' (318-380ق/930-990م)، از ديوانيان دوران حکومت کافور اخشيدی و المعزلدين الله و وزير بالله خليفه فاطمى. | ||
== ولادت == | |||
ابن کلس در خانواده‌ای يهودی در بغداد به دنيا آمد. | ابن کلس در خانواده‌ای يهودی در بغداد به دنيا آمد. | ||
==نماینده خرید== | ==نماینده خرید== | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۳: | ||
ابن کلس در مصر از سوی کافور مأمور خريد کالاهايى گشت که بهای آن‌ها از درآمد اراضى کشاورزی پرداخت مى‌شد و همين امر موجب گرديد که اطلاعات دقيقى در باب روستاهای مصر و درآمد آن‌ها حاصل نمايد و با اظهار لياقت، توانايى و امانت توجه کافور را جلب کند. | ابن کلس در مصر از سوی کافور مأمور خريد کالاهايى گشت که بهای آن‌ها از درآمد اراضى کشاورزی پرداخت مى‌شد و همين امر موجب گرديد که اطلاعات دقيقى در باب روستاهای مصر و درآمد آن‌ها حاصل نمايد و با اظهار لياقت، توانايى و امانت توجه کافور را جلب کند. | ||
==اسلام آوردن== | ==اسلام آوردن== | ||
| خط ۶۲: | خط ۵۹: | ||
در اين زمان با توافقى که به عمل آمد احمد بن على بن اخشيد در 11 سالگى جانشين کافور شد و به علت صغر سن، حسين بن عبيدالله بن طُغج به نيابت او زمام امور را در دست گرفت. | در اين زمان با توافقى که به عمل آمد احمد بن على بن اخشيد در 11 سالگى جانشين کافور شد و به علت صغر سن، حسين بن عبيدالله بن طُغج به نيابت او زمام امور را در دست گرفت. | ||
ابن حنزابه که منصب سابق را نيز حفظ کرده بود، به دستگيری ديوانيان عصر کافور از جمله ابن کلس دست بازيد و به مصادره اموال آنان اقدام کرد. با پادرميانى يکى از علويان به نام ابوجعفر مسلم بن عبيدالله حسينى، ابن کلس پس از پرداخت 500 ،4دينار از بند ابن حنزابه رهايى يافت و با کمک برادرش مخفيانه از مصر عازم قلمرو ابوتميم معد ملقب به المعزلدين الله فاطمى در مغرب شد. | ابن حنزابه که منصب سابق را نيز حفظ کرده بود، به دستگيری ديوانيان عصر کافور از جمله ابن کلس دست بازيد و به مصادره اموال آنان اقدام کرد. با پادرميانى يکى از علويان به نام ابوجعفر مسلم بن عبيدالله حسينى، ابن کلس پس از پرداخت 500 ،4دينار از بند ابن حنزابه رهايى يافت و با کمک برادرش مخفيانه از مصر عازم قلمرو ابوتميم معد ملقب به المعزلدين الله فاطمى در مغرب شد. | ||
== فتح مصر== | == فتح مصر== | ||
| خط ۷۱: | خط ۶۶: | ||
به دنبال عزل جوهر از تصدی ماليه المعز، ابن کلس و عُسلوج بن حسن ونهاجى را مأمور اصلاح امور مالى کرد. تدابير او و عسلوج موجب افزايش بى‌سابقه درآمد و تثبيت بهای دينار معزی به زيان دينار عباسيان در مصر شد. | به دنبال عزل جوهر از تصدی ماليه المعز، ابن کلس و عُسلوج بن حسن ونهاجى را مأمور اصلاح امور مالى کرد. تدابير او و عسلوج موجب افزايش بى‌سابقه درآمد و تثبيت بهای دينار معزی به زيان دينار عباسيان در مصر شد. | ||
==ماصب== | |||
با مرگ المعز (ربيع‌الاخر 365/ دسامبر 975) پسرش ابومنصور نزار ملقب به العزيز بالله در شرايطى جانشين او گشت که با استيلای الپتکين ترک، سردار شورشى عزالدوله بختيار ديلمى، بر دمشق (364ق) اقتدار فاطميان در شرق به شدت متزلزل شده بود. به پيشنهاد ابن کلس، العزيز سپاهى به فرماندهى جوهر برای فتح دمشق فرستاد. اتحاد الپتکين و قرامطه احناء با وجود پيروزي‌های نخستين سودی نبخشيد و العزيز در محرم 367 موفق به شکست الپتکين و جلب قرامطه شد. ظاهراً ابن کلس در اين موفقيت نقش مهمى ايفا نمود، زيرا در آغاز محرم همين سال از سوی العزيز به وزارت منصوب گرديد. بدين ترتيب منصب وزارت در دستگاه خلافت فاطميان پديدار شد و ابن کلس نخستين وزير اين سلسله گشت و در رمضان 368/ آوريل 797 از العزيز لقب «الوزير الاجل» و اموال فراوان دريافت کرد و در راه اعتلای سياسى و فرهنگى قلمرو فاطميان کوشش بسيار نمود. | |||
با مرگ المعز ( | |||
نظر به مجاورت آل بويه، حمدانيان حلب و روم شرقى با شام و فلسطين، استقرار حاکميت العزيز بر منطقه مذکور اهميت بسيار داشت. در آغاز وزارت ابن کلس، ابو تغلب غضنفر بن ناصرالدوله حمدانى که پس از شکست از عضدالدوله ديلمى به قلمرو فاطميان گريخته بود، بر سر حکومت دمشق با قسّام جانشين الپتکين درگير بود. با حيله ابن کلس، ابوتغلب در جنگ با مفرّج بن دغفل بن جرّاح - رئيس قبيله طى که در فلسطين مستقر بود - به قتل رسيد و کمى بعد دست قسّام نيز از دمشق کوتاه شد (370ق). | نظر به مجاورت آل بويه، حمدانيان حلب و روم شرقى با شام و فلسطين، استقرار حاکميت العزيز بر منطقه مذکور اهميت بسيار داشت. در آغاز وزارت ابن کلس، ابو تغلب غضنفر بن ناصرالدوله حمدانى که پس از شکست از عضدالدوله ديلمى به قلمرو فاطميان گريخته بود، بر سر حکومت دمشق با قسّام جانشين الپتکين درگير بود. با حيله ابن کلس، ابوتغلب در جنگ با مفرّج بن دغفل بن جرّاح - رئيس قبيله طى که در فلسطين مستقر بود - به قتل رسيد و کمى بعد دست قسّام نيز از دمشق کوتاه شد (370ق). | ||
| خط ۸۱: | خط ۷۵: | ||
اصول سياست ابن کلس در قبال شامات را در نصايحى که به وقت مرگ به العزيز کرد، مى‌توان يافت: تا زمانى که روم با تو در صلح است با او در صلح باش. از حمدانيان حلب به خطبه و سکه قناعت کن و هرگاه فرصت نابودی مفرج بن دغفل فراهم آمد، آن را از دست مده. | اصول سياست ابن کلس در قبال شامات را در نصايحى که به وقت مرگ به العزيز کرد، مى‌توان يافت: تا زمانى که روم با تو در صلح است با او در صلح باش. از حمدانيان حلب به خطبه و سکه قناعت کن و هرگاه فرصت نابودی مفرج بن دغفل فراهم آمد، آن را از دست مده. | ||
اين اصول را خود ابن کلس در دوران وزارت به کار بست و هم از اين رو بود که ميان فاطميان و روم شرقى در شام برخوردی پيش نيامد و بکجور، عامل ناراحتى حمدانيان در حمص به رغم پيوستن به العزيز نتوانست به حکومت دمشق دست يابد. | اين اصول را خود ابن کلس در دوران وزارت به کار بست و هم از اين رو بود که ميان فاطميان و روم شرقى در شام برخوردی پيش نيامد و بکجور، عامل ناراحتى حمدانيان در حمص به رغم پيوستن به العزيز نتوانست به حکومت دمشق دست يابد. | ||
ابن کلس برای نابودی مفرج بن دغفل نيز از هيچ کوششى فروگذار نکرد. حيله، تفرقه افکنى و حتى توطئه قتل از جمله ابزارهايى بود که وی در اجرای سياست خود به کار مى‌گرفت. | ابن کلس برای نابودی مفرج بن دغفل نيز از هيچ کوششى فروگذار نکرد. حيله، تفرقه افکنى و حتى توطئه قتل از جمله ابزارهايى بود که وی در اجرای سياست خود به کار مى‌گرفت. | ||
اختياراتى که ابن کلس از العزيز گرفت، نشان مى‌دهد که وی مى‌خواست کارها را در نهاد وزارت متمرکز کند. | اختياراتى که ابن کلس از العزيز گرفت، نشان مى‌دهد که وی مى‌خواست کارها را در نهاد وزارت متمرکز کند. | ||
تشکيل دواوين مختلف در محل استقرار وزير، تضعيف مغربي‌ها که در دوران آغازين خلافت فاطميان از منصب و قدرت برخوردار بودند، استفاده از مأمورين تازه مسلمان خبر چين، مداخله در امور نظامى و به ويژه قضايى از کوشش او در اين راه خبر مى‌دهد. | تشکيل دواوين مختلف در محل استقرار وزير، تضعيف مغربي‌ها که در دوران آغازين خلافت فاطميان از منصب و قدرت برخوردار بودند، استفاده از مأمورين تازه مسلمان خبر چين، مداخله در امور نظامى و به ويژه قضايى از کوشش او در اين راه خبر مى‌دهد. | ||
رابطه ابن‌کلس با العزيز، بجز يکبار که عزل کوتاه مدت او را از وزرات درپى داشت (373-374ق)، همواره حسنه بود. علت اين عزل را خشم خليفه فاطمى از قتل الپتکين به دستور ابن کلس ذکر کرده‌اند. الپتيکن پس از شکست مورد عنايت العزيز قرار گرفته بود و نسبت به ابن کلس سرگرانى مى‌کرد، ولى به احتمال قوی العزيز برای رضای ياران مغربى خود بدين کار مبادرت نمود. زيرا مغربيان با ابن کلس مخالفت مى‌ورزيدند و حتى در 372ق در دوران آشفتگى ناشى از خشکسالى درپى قتل وزير برآمدند. وانگهى العزيز، برپايه يک روايت، ابومحمد حسن بن عمار کتامى را که از سران مغربيان بود، جانشين او کرد. اما نابسامانى امور موجب گرديد که خليفه فاطمى بار ديگر وزارت را به ابن کلس واگذار کند و اموال و غلامان بسيار به او ببخشد (374ق). اين بار ابن کلس تا پايان عمر منصب خود را حفظ کرد. بى‌ترديد گذشته از توانايى سازماندهى بايد محافظه‌کاری و کوشش ابن کلس در جلب رضای العزيز را از عوامل مهم ابقايش محسوب نمود. | رابطه ابن‌کلس با العزيز، بجز يکبار که عزل کوتاه مدت او را از وزرات درپى داشت (373-374ق)، همواره حسنه بود. علت اين عزل را خشم خليفه فاطمى از قتل الپتکين به دستور ابن کلس ذکر کرده‌اند. الپتيکن پس از شکست مورد عنايت العزيز قرار گرفته بود و نسبت به ابن کلس سرگرانى مى‌کرد، ولى به احتمال قوی العزيز برای رضای ياران مغربى خود بدين کار مبادرت نمود. زيرا مغربيان با ابن کلس مخالفت مى‌ورزيدند و حتى در 372ق در دوران آشفتگى ناشى از خشکسالى درپى قتل وزير برآمدند. وانگهى العزيز، برپايه يک روايت، ابومحمد حسن بن عمار کتامى را که از سران مغربيان بود، جانشين او کرد. اما نابسامانى امور موجب گرديد که خليفه فاطمى بار ديگر وزارت را به ابن کلس واگذار کند و اموال و غلامان بسيار به او ببخشد (374ق). اين بار ابن کلس تا پايان عمر منصب خود را حفظ کرد. بى‌ترديد گذشته از توانايى سازماندهى بايد محافظه‌کاری و کوشش ابن کلس در جلب رضای العزيز را از عوامل مهم ابقايش محسوب نمود. | ||
ابن کلس در دوران وزارتش برای افزايش شکوه دربار العزيز اقداماتى به عمل آورد. از جمله مقرر داشت که دسته‌ای از فرماندهان نظامى در موکب خليفه حرکت نمايند. خود نيز با استفاده از ثروت اعطايى العزيز زندگى پرتجملى در کاخش ترتيب داد و دسته‌ای از غلامان و نظاميان که به علت انتساب به او «الطائفه الوزيريه» ناميده مى‌شدند، برای خود فراهم آورد و آنان را در ناحيه‌ای از قاهره مستقر ساخت که به «الحاره الوزيريه» موسوم گشت. چون «الطائفه الوزيريه» جهت مقابله با خطرات احتمالى مغربي‌ها سازماندهى شده بود، احتمالاً زمان تشکيل آن به سال‌های پس از 372ق و به ويژه دوره دوم وزارت او (374-380ق) باز مى‌گردد. | ابن کلس در دوران وزارتش برای افزايش شکوه دربار العزيز اقداماتى به عمل آورد. از جمله مقرر داشت که دسته‌ای از فرماندهان نظامى در موکب خليفه حرکت نمايند. خود نيز با استفاده از ثروت اعطايى العزيز زندگى پرتجملى در کاخش ترتيب داد و دسته‌ای از غلامان و نظاميان که به علت انتساب به او «الطائفه الوزيريه» ناميده مى‌شدند، برای خود فراهم آورد و آنان را در ناحيه‌ای از قاهره مستقر ساخت که به «الحاره الوزيريه» موسوم گشت. چون «الطائفه الوزيريه» جهت مقابله با خطرات احتمالى مغربي‌ها سازماندهى شده بود، احتمالاً زمان تشکيل آن به سال‌های پس از 372ق و به ويژه دوره دوم وزارت او (374-380ق) باز مى‌گردد. | ||
==ابن کلس نزد ارباب رجال و تواريخ== | ==ابن کلس نزد ارباب رجال و تواريخ== | ||
ارباب رجال و تواريخ، احوال ابن کلس را از ديدگاه‌های مختلف مورد بحث و بررسى قرار داده‌اند. شاميان به زيان و اسماعيليان به سود او قلم زده‌اند. آنچه از مجموع داوريهای نويسندگان مى‌توان دريافت اين است که وی مردی کاردان، کاربُر، زيرک، وفادار به مخدوم و در عين حال جاه‌طلب بود و برای دستيابى به اهدافش از هيچ کوشش و اقدامى فروگذار نمى‌کرد. چنين مى‌نمايد که خصلت وفاداری او در زمان حياتش شهرت داشت. | ارباب رجال و تواريخ، احوال ابن کلس را از ديدگاه‌های مختلف مورد بحث و بررسى قرار داده‌اند. شاميان به زيان و اسماعيليان به سود او قلم زده‌اند. آنچه از مجموع داوريهای نويسندگان مى‌توان دريافت اين است که وی مردی کاردان، کاربُر، زيرک، وفادار به مخدوم و در عين حال جاه‌طلب بود و برای دستيابى به اهدافش از هيچ کوشش و اقدامى فروگذار نمى‌کرد. چنين مى‌نمايد که خصلت وفاداری او در زمان حياتش شهرت داشت. | ||
==وفات== | ==وفات== | ||
| خط ۱۰۳: | خط ۹۷: | ||
از بازماندگان ابن کلس درباره دو دختر وی اطلاعاتى در دست است. | از بازماندگان ابن کلس درباره دو دختر وی اطلاعاتى در دست است. | ||
== مهم‌ترين اقدام فرهنگى== | == مهم‌ترين اقدام فرهنگى== | ||
| خط ۱۱۲: | خط ۱۰۴: | ||
از ميان بناها و آثاری که ابن کلس پديد آورد، مى‌توان به «جامع الحاکم» و همچنين 7 باغ در قاهره معروف به «بساتين الوزير» اشاره کرد. اين باغها در قرن 9ق بخشى از الحاره الوزيريه به شمار مى‌آمدند. | از ميان بناها و آثاری که ابن کلس پديد آورد، مى‌توان به «جامع الحاکم» و همچنين 7 باغ در قاهره معروف به «بساتين الوزير» اشاره کرد. اين باغها در قرن 9ق بخشى از الحاره الوزيريه به شمار مى‌آمدند. | ||
==آثار== | ==آثار== | ||