الكاشف (الجديد في الحكمة): تفاوت میان نسخه‌ها

[[ناجي اصفهاني، حامد]] (محقق)

خدا شناسي - متون قدیمی تا قرن 14  

فلسفه اسلامي - متون قدیمی تا قرن 14  

موسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ایران

| کتابخانۀ دیجیتال نور =31302

نویسنده در طول این کتاب، اگرچه یادی از هیچ کتاب فلسفی ننموده است، از آثار [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]]، [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]]، [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]] و [[سهروردی، یحیی بن حبش|شیخ اشراق]] بهره وافر برده است.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، صفحه سی‎وشش</ref>.

محقق کتاب، مقدمه مفصلی به زبان فارسی برای آن نوشته و مؤلف و کتاب را در آن به‎خوبی معرفی کرده است.

و‎ی در بخشی از آن نوشته است: «الكاشف، مفصّل‎ترین اثر مستقلّ [[ابن کمونه، سعد بن منصور|ابن کمّونه]] است و ازآن‎رو که نُه سال پس از حجیم‎ترین نگارش وی، شرح تلویحات، به رشته تحریر درآمده، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این اثر بر اساس تفکر مشایی به رشته تحریر درآمده و اگر فیلسوفانی چون بهمنیار و لوکری و علامه حلّی را از مشّائیان دست دوم تلقّی کنیم، به‎یقین این اثر از حیث اهمیت، پس از آثار این دسته قابل طرح است.

عبارات [[ابن کمونه، سعد بن منصور|ابن کمّونه]] در این اثر، وامدار نگارش‎های [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] و بهمنیار و [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسی]] است، ولی متأسفانه از حیث نگارش منطقی...، قدری نامنظم و پراکنده است و گاه‎وبی‎گاه بدون طرح لوازم مقدّمات بحث، گفتار جدیدی طرح می‎گردد و همین امر به انضمام دشوارنویسی‎ گاه‎وبی‎گاه و ضعف ادبی مؤلّف آن در نگارش عربی، خواننده آن را دچار اشکال می‎نماید.

او در پایان امور عامّه در پی تبیین جوهر و عرض، در چگونگی بخش‎بندی کتب خود گوید: «و من ههنا... أشرع في الكلام في كل واحد من هذه الأقسام و أحكامه، متبدأ بأخسّها و أضعفها... ترقّيا عنها إلی الأشرف فالأشرف و الأقوی فالأقوی... ثم أختم الأبواب بالكلام في حال الغنی المطلق...»؛ لذا بخش‎های کتاب او برخلاف سایر آثار مشهور مشّائیان از بحث اعراض وجودی به عقول منتهی می‎شود، نه بالعکس و از سویی دیگر گویی خداوند در امتداد مباحث عقول قرار نمی‎گیرد؛ لذا همچون سایر آثار مشّائیان باب خاصی بدو اختصاص داده شده است»<ref>ر.ک: همان، صفحه نوزده - بیست</ref>.

«این اثر به درخواست دولت‎شاه بن سیف‎الدین سنجر، درحالی‎که مؤلّف آن به مشاغل دنیوی و احیانا حکومتی، به نزد وی اشتغال داشته، به رشته تحریر درآمده‎»<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست</ref>.

«سعی مؤلّف در ارائه این اثر، گزارشی از خلاصه افکار متقدّمان و متأخّران با حذف مطالب غیر یقینی و بی‎فایده، به انضمام آراء خود او بوده است‎»<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎ویک</ref>.

«در طول این کتاب، اثری از طرح بحث «ولایت» نیست، جز اشاراتی که بسان کتاب‎های مشایی همچون «[[الإشارات]]» درباره پاره‎ای از عارفان و اطلاع از مغیبات آمده و این در زبان مشائیان به «ولایت» تعبیر نمی‎گردد؛ لذا تقارن «النبوة و الولاية» یا برگرفته از آموزه‎های شیعی است و یا آموزه‎های عرفانی، که احتمال اول با توجّه به اطلاعات عصری مؤلّف تقویت می‎گردد»<ref>ر.ک: همان</ref>.

«مؤلّف چون بنا بر آنچه در دیباچه آمده، قصد خلاصه‎گویی داشته، از طرح بعضی از مباحث در طول گفتار خود، خودداری کرده است؛ همچون: انتاج مختلطات شکل دوم قیاس اقترانی، بررسی اقسام قیاس‎های اقترانی مرکب از دو شرطیه متصله‎، سایر مباحث مربوط به قیاس و... او مباحث متعلق به بخش برهان در صناعات خمس و همچنین مباحث متعلق به بخش‎های جدل و خطابه و شعر در این صناعات را در این کتاب بررسی نمی‎کند. ابن کمونه، بر این باور است که بسیاری از مباحث منطق، در براهین کارگشا نیستند و صرفا ورزشی ذهنی می‎باشند. وی مباحث کم منفصل را هم مناسب ذکر در این کتاب نمی‎داند. سایر مباحثی که او در کتابش مطرح نمی‎کند، عبارتند از: بررسی صفات مرکب اخلاقی، تحلیل مباحث نباتات و بدن انسان، تحلیل برخی مباحث فلکی مانند اینکه بنا بر اصول فلکی، حرکات بعضی از کواکب نیازمند به اعتباری فلکی غیر از افلاک مشهور است و...»<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎ودو – بیست‎وچهار</ref>.

با دقت در ارائه برخی مباحث عرضه‎شده در کتاب، مانند اینکه نویسنده حادث را بر حادث زمانی و بُعد تام را بر جسم تعلیمی اطلاق می‎کند، می‎توان گفت که وی سعی در استوارنویسی فلسفی داشته و درعین‎حال اختصارگویی را هم رعایت کرده؛ زیرا به بسیاری از اقوال که باعث تطویل کلام می‎شده، نپرداخته است.<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎وچهار</ref>.

# ‎تنظیم این اثر در طرح مباحث منطقی، گاه دچار آشفتگی عقلی است و باید یک بحث از حیث توالی منطقی قبل یا بعد از مباحث دیگر طرح شود، همچون: بحث حدّ ناقص در ذیل بحث حدّ ماهوی و مفهومی؛ طرح اقسام واحد، تامّ و ناقص، میان بحث تضاد و عدم تقابل واحد و کثیر؛ عدم تسلسل منطقی عبارات وی در طرح اقسام تقابل؛ عدم اسلوب منطقی مباحث لذّت و الم؛ جایگاه نادرست بحث عدم جواز اعتبار دو واجب‌الوجود مندرج تحت یک نوع؛ بحث زودهنگام صفت حی در خداوند؛ عبارات نویسنده در پاره‎ای از موارد نیز کاملا نپخته و طرح بحث آن بدون مقدّمه و ذیل است، همچون بحث أین و متی در ضمن مباحث اضافه.

الف)- در نتیجه ضرب سوم شکل دوم، باآنکه یکی از مقدّمات قیاس، جزئی است، وی نتیجه را به سالبه کلیه به‎جای سالبه جزئیه آورده است؛

# ‎نارسایی عبارات در القای مفاهیم فلسفی، همچون: عروض اقسام تقابل بر اشیای گوناگون و گاه نیز نارسایی عبارت از نظر ادبی، همچون: «و نحن الذي يظهر لنا»، به‎جای: «و الذي ظهر (یا يظهر) لنا» و یا عبارت: «و هذا كلّه و أمثاله من الحادث تحقّق أنّها أسباب و إنّما يتمّ تحقيق ذلك ممّا ينضمّ من القرائن و الأحوال التي توجب الحدس المفيد لليقين».

در پاره‎ای از موارد، ایجاز کاملا مخلّ در طرح مباحث وی به چشم می‎خورد، همچون: کلّی‎گویی در اثبات شکل ثانی و عدم چگونگی اثبات ضروب به‎تفکیک.

# ‎خطا در کاربرد برخی از واژه‎ها به‎جهت ضعف لغوی و ادبی، همچون استعمال «أغوار» و «غيران»، به‎جای «مغاور» و «مغارات»، به معنی غارها.

# ‎خطا در تقسیم و حصرهای منطقی، همچون: تقسیم هفت‎گانه صفات خداوند که به اعتبار منطقی، شش‎گانه یا هشت‎گانه است.<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎وپنج – بیست‎وشش</ref>.

محقق، 47 مورد از آرا و نتایجی را که [[ابن کمونه، سعد بن منصور|ابن کمونه]] در این کتاب ‎گرفته، ذکر کرده است؛ مثل اینکه: «قضیه مهمله در حکم قضیه شخصیه است»، «برخلاف [[سهروردی، یحیی بن حبش|شیخ اشراق]]، تحقق وجود در خارج را مستلزم تسلسل نمی‎داند و دقیقا برخلاف مبانی اشراقی عدم تحقّق آن را در خارج مستلزم تسلسل دانسته است»، «مطابقت مورد بحث در صدق و کذب قضایا، فقط در قضایای خارجیه‎ مورد اعتبار است و در قضایای ذهنی مطابقت با احکام ذهنی مورد اعتبار می‎باشد» و..<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎وهفت – سی‎وپنج</ref>.

[[ابن کمونه، سعد بن منصور|ابن کمّونه]] همچو سایر آثار مشائیان که به‎ندرت از صریح آیات قرآن کریم‎ بهره می‎جویند، گاه به‎اشارت از آیات قرآن کریم استفاده کرده است‎؛ همچون:

# '''و من لم يكن اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ''' (‎النور: 40)؛

# '''الإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ''' (‎العصر: 2)؛

# '''و رحمةالله وَسِعَتْ كلَّ شَي‎ءٍ''' (‎الاعراف: 156)؛

# '''أَنْ يغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يوْمَ الدِّينِ''' (‎الشعراء: 82).

البته او در پاره‎ای از آثار خود، همچون «کلمات وجیزه»، از احادیث نبوی نیز بهره جسته؛ همچون:

«رأس الحكمة مخافة اللّه». وی در پایان کتاب نیز به‎قطع از مضامین ادعیه شیعی نیز متأثر شده و گفته است: «فاسألك اللّهم... أن تنفعني بما علّمتني و أن تجعله يوم القيامة حجّة لي، لا عليّ»<ref>ر.ک: همان، صفحه سی‎وپنج – سی‎وشش</ref>.

فهرست اجمالی مطالب در ابتدای اثر و فهارس فنی (شامل فهرست تفصیلی مطالب، آیات، اعلام، موضوعات و مصطلحات و منابع تحقیق) در انتهای آن ذکر شده است. این اثر، هشتمین شماره از مجموعه سلسله متون و مطالعات فلسفی و کلامی است که زیر نظر رابینه اشمیتکه، شهین اعوانی، [[اعوانی، غلامرضا|غلامرضا اعوانی]]، رضا پورجوادی، [[پورجوادی، نصرالله|نصرالله پورجوادی]]، [[مادلونگ، ویلفرد|ویلفرد مادلونگ]] و [[یوسف ثانی، محمود|سید محمود یوسف ثانی]] و توسطه انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین آلمان، چاپ شده است.

کتاب [[ابن کمونه، سعد بن منصور|ابن کمّونه]]، بسان بسیاری از تألیفات عقلی، فاقد ارجاعات اعلام است، جز آنکه وی در دو مورد، هنگام ارائه بحث، از نجم‎الدین ایروانی در بحث مغالطات و مؤیدالدین عرضی دمشقی در بحث از اجرام علوی و افلاک، نام می‎برد<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎وچهار – بیست‎وپنج</ref>.

در صفحات 52 تا 57 کتاب، صفحات اول و آخر، سه نمونه از نسخه‎های خطی کتاب ارائه شده است.

این اثر یک بار سابقا توسط حمید مرعید الکبیسی تصحیح شده بوده که به‎خاطر برخی ضعف‎ها و مشکلات مجددا تصحیح گردیده. محقق در تصحیحش، شش نسخه خطی را دیده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه چهل‎وهشت – پنجاه‎ویک</ref>.