التأويلات النجمية في التفسير الإشاري الصوفي: تفاوت میان نسخه‌ها

[[نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر]] (نويسنده)

[[علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد]] (نويسنده)

| تعداد جلد =6

| کتابخانۀ دیجیتال نور =21918

صاحب «[[كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون|كشف الظنون]]» نام اين تفسير را «بحر الحقائق و المعاني في تفسير السبع المثاني» خوانده و [[ذهبى]] نام «التأويلات النجمية» را بر آن نهاده است؛ لذا دقيقا و به‌طور مشخص معلوم نيست كه آيا «بحر الحقائق» كتابى جدا از تأويلات است و يا همان مى‌باشد.<ref>قاسم‌پور، محسن، ص318</ref>

== ساختار ==

نجم‌الدين تا آيه 17 و 18 سوره مباركه «والذاريات» را كه تفسير و شرح كرد، درگذشت و كتاب او ناتمام ماند. بعد از آن [[علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد|علاءالدوله سمنانى]] دنباله آن را گرفت، (علاءالدوله سوره «والذاريات» را تكميل نكرد) و تفسير را، از ابتداى سوره «والطور» تا آخر قرآن، در تكميل تفسير نجم‌الدين نوشت. وى همچنين تأويل سوره «الفاتحة» را با آنكه در اصل تفسير نجم‌الدين آمده است، بر آن افزود.<ref>قاسم‌پور، محسن، ص317</ref>

تفاوت زيادى بين روش‌هاى اين دو مؤلف در اين تفسير ديده مى‌شود؛ بدين معنى كه آنچه نجم‌الدين نوشته است گاهى تفسير ظاهر است و آنچه هم جنبه تأويلى و اشارى دارد، بسيار آسان و قابل فهم است و حال‌آنكه آنچه [[علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد|علاءالدوله سمنانى]] نوشته است، به تفسير ظاهر هيچ مربوط نيست و صرفا مبتنى بر قواعد فلسفى صوفيه است و كسى كه در اصطلاحات ايشان وارد نباشد، چيزى از تفسير او نمى‌فهمد.<ref>همان</ref>

در اين تفسير، نقل و شرح احاديث نبوى يا تمسك و استشهاد بدان‌ها قابل توجه مى‌باشد. اين نكته مسلم است كه احاديث، همچون آيات قرآن، در خدمت تأويلات نويسنده و يا تأييد اصول نظرى وى به كار گرفته شده است؛ گرچه مى‌توان براى تعدادى از احاديثى كه در اين تفسير آمده است مستنداتى حداقل در سطح كتاب‌هايى مانند [[صحيح بخارى]] و يا مسلم و يا ساير مسانيد و صحاح اهل سنت يافت، اما بدون شك بخش مهمى از اين احاديث، روايات صوفيه است.<ref>همان، ص334</ref>

همچون برخى تفاسير عرفانى ديگر، در اين تفسير نيز گاهى به كلام بزرگان صوفيه اشاره و از آن‌ها اقوالى ذكر شده است.<ref>همان، ص336</ref>

== گزارش محتوا ==

در مقدمه، ضمن تعريف كتاب و طريقه مؤلف، به توضيح مطالبى همچون شرعيت تفسير اشارى نزد علما، فرق بين تفسير ارشادى و مذهب باطنيه گمراه، اهم كتب تفسير صوفيه و... پرداخته شده است.<ref>مقدمه، ص3 - 43</ref>

طريقت نجم‌الدين، بر پايه شريعت استوار بوده و اهتمام جدى او در تفسير، جمع بين طريقت و شريعت مى‌باشد. قرآن از زاويه نگاه او متنى مقدس است كه هر كسى از آن بهره خود را اخذ مى‌نمايد. جنبه‌هاى ظاهرى آن، براى شريعتمداران و عالمان، همان‌قدر اهميت دارد كه جنبه‌هاى باطنى و لايه‌هاى درونى آن براى اولياء و اصحاب بصيرت و عارفان. از نظر اين عارف، اهل لغت و عربى‌دانان، بر جنبه ظاهرى قرآن اطلاع مى‌يابند و اشراف بر ابعاد باطنى و درونى اين كتاب، جز براى ارباب قلوب، ميسر نمى‌باشد. به عقيده او، كسانى را كه خداوند علم لدنى و الهام، عطا فرموده است جزء اين دسته قرار مى‌گيرند.<ref>قاسم‌پور، محسن، ص319</ref>

اين نظريه، از فروع تئورى كلى عارفان درباره جهان نشأت مى‌گيرد كه هر چيزى را در جهان داراى ظاهر و باطن مى‌دانند و قرآن نيز كه كتاب تدوين است، در تبعيت از اين قانون مستثنى نمى‌باشد. نويسنده در رويكرد كلى خود به قرآن، با توجه به اين اصل بنيادين، تفسير خود را فراهم آورده است. او اين اصل را، در تأويل آيه شريفه ''' «وَ كذلِك نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» '''.<ref>انعام: 75</ref>خاطرنشان مى‌سازد كه جسمانيت، دنيا، صورت، شهادت و ملك، عناوين جنبه ظاهرى جهان هستى‌اند و روحانیت، آخرت، معنا و غيب الغيوب، عناوين جنبه باطنى جهان. انسان و قرآن نيز در اين چارچوب و قاعده قابل تعريفند.<ref>همان، ص320</ref>

از نظر او اين سخن خدا كه مى‌گويد: ''' «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» '''، بهترين گواه بر ظاهر و باطن داشتن قرآن است. به نظر وى، ظاهر و باطن قرآن نيز هماهنگ با آن اصل كلى است كه قبلا مورد اشارت قرار گرفت.<ref>همان</ref>

اينكه وى مخاطب قرآن را در جايى از تأويلات خود، شامل سه دسته عوام، خاص و خواص الخواص مى‌داند كه خداوند به ترتيب يكى را دعوت، ديگرى را هدايت و سومى را به وصال خويش نائل كرده، قرينه ديگرى است كه وجود ظهر و بطن قرآن را مورد تأييد قرار مى‌دهد. او در جاى ديگرى گفته است: نتايج حاصل از اجابت دعوت قرآن توسط اين سه دسته، عبارت خواهد بود از توحيد (براى عوام) وحدانيت (براى خواص) و وحدت و شهود حق تعالى براى (خواص الخواص).<ref>همان</ref>

الف) نگاه عميق او به دو جنبه ظاهرى و باطنى آيات. در سراسر تفسير او، چنين نگرشى مشهود است؛ اينكه در وراى معانى ظاهرى آيات، معانى اشارى و تأويلى نهفته است.<ref>همان، ص321</ref>

ب) تطبيق آيات با اصول تصوف و سلوك عرفانى؛ به ديگر سخن، در تفسير او كوشش مى‌شود اصطلاحات عرفانى و سير و سلوكى با استناد به آيات قرآنى، استنباط شوند. آنچه كه اين ادعا را اثبات مى‌كند، شيوه خود مفسر در ديگر اثر عرفانى او؛ يعنى كتاب «مرصاد العباد» است.<ref>همان</ref>

ويژگى اصلى اثر حاضر، جمع بين ظاهر و باطن آيات مى‌باشد. تأمل در ديدگاه كلى نويسنده در مورد قرآن، اين تلقى را اثبات مى‌كند كه اين مفسر در جمع بين مفاهيم ظاهرى و باطنى آيات قرآنى، اهتمام جدّى داشته است و اين نكته در سراسر تفسيرش نمود دارد. گو اينكه، وجه غالب نگرش تفسيرى او، تأويل و لحاظ كردن جنبه‌هاى باطنى و درونى واژگان و آيات الهى است. اما با توجه به بينش خاص او در عرفان و تصوف و پايبندى وى به شريعت و مفاهيم ظاهرى آيات (و اينكه وى به معانى ظاهرى و تفسير توجه مى‌ورزد) آن جهت‌گيرى ويژه، نتوانسته او را از مقصود واقعى كه در تفسير به‌دنبال آن است، غافل نمايد. اكنون برخى از مواردى كه نگرش تفسيرى او در جمع بين ظاهر و باطن را نشان مى‌دهد، بيان مى‌داريم:

#قتل نفس در معناى ظاهرى و باطنى: نجم‌الدين دايه در تأويل آيه شريفه: ''' «وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكمْ بِاتِّخاذِكمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكمْ ذلِكمْ خَيْرٌ لَكمْ عِنْدَ بارِئِكمْ» '''.<ref>بقره: 54</ref>، گفته است: «قتل نفس ظاهرى، معناى معهود و معلومى دارد كه براى مؤمن و كافر ميسر است، اما قتل نفس در معناى باطنى قهر و شكست نفس است كه جز براى خواص حق كه با شمشير صدق به جنگ با آن مى‌روند ميسر نيست. جنگى كه با نصرت حق، همراه است. و اين توفيق، براى صديقان فراهم است كه مرتبه صديق، فوق مرتبه شهيد است.<ref>همان، ص322</ref>

#نعمت ظاهرى و نعمت باطنى: وى در ذيل آيه شريفه يا ''' «بَنِي إِسْرائِيلَ اذْكرُوا نِعْمَتِي الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكمْ» '''.<ref>بقره: 40</ref>، مى‌گويد: «نعمت ظاهرى، نعمت وجود، صحت، رزق، بعثت انبياء، انزال كتب و اظهار دلايل در معجزات است. نعمت باطنى، عبارت است از، اخراج ذريه بنى بشر از صلب آدم(ع) و توفيق آدمى بر «بلى» گفتن وى كه در آيه ميثاق منعكس شده است».<ref>همان، ص323</ref>

در پايان مى‌توان گفت گرچه تفسير نجم‌الدين، تفسيرى به مذاق صوفيه و سراسر مشحون از تأويلات عارفانه است، اما تلاش وى در جهت جمع بين شريعت و طريقت، نماد برجسته اين تفسير عرفانى است.<ref>قاسم‌پور، محسن، ص322</ref>

<references />

== منابع مقاله ==

#قاسم‌پور، محسن، «پژوهشى در جريان‌شناسى تفسير عرفانى» (برگرفته از نرم‌افزار مشكات).