المعتمد في أصول الفقه

المعتمد في أصول الفقه
پدیدآوران	میس، خلیل(مقدمه‌نويس) بصری، محمد بن علی (نویسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1403ق.
چاپ	چاپ اول
موضوع	اصول فقه اهل سنت اصول فقه شافعي
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	6م6ب / 155/6 BP ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، المعتمد (ابهام زدایی) را ببینید.

برای دیگر کاربردها، أصول الفقه (ابهام زدایی) را ببینید.

المعتمد في أصول الفقه، عنوان اثری است از ابوالحسین محمد بن علی بن طیب بصری معتزلی (متوفی 436ق/1044م، در بغداد)، در قالب یک دوره کتاب دو جلدی به زبان عربی با موضوع اصول فقه عامه. شیخ خلیل میس، مدیر ازهر لبنان، کار تحقیق این کتاب را انجام داده و بر آن مقدمه نوشته است. این اثر توسط دارالکتب العلمیه در بیروت، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه شیخ خلیل میس، مقدمه نویسنده و متن اصلی با فصول و ابواب مختلف، در ضمن دو جلد.

گزارش محتوا

کتاب معتمد مصدر اصل در آرا و استدلالات معتزله است و آرای سایر اصولیان و ادله آنان را با تحلیل مناسب و نقد علمی بی‌طرف در خود گنجانده است. المعتمد یکی از کتب اربعه‌ای است که از ارکان علم اصول فقه بشمار می‌رود. فخر رازی کتاب المحصولش را از این کتاب، اخذ کرده است.

عبارات نویسنده در اول کتاب، از شیوه و انگیزه تألیف وی در این کتاب، پرده برمی‌دارد. وی در مقدمه کتابش می‌نویسد: انگیزه من از تألیف این کتاب در اصول فقه، پس از شرحی که بر کتاب «العمد» قاضی عبدالجبار نوشتم و استقصای اقوال در آن کردم، پدید آمد؛ من در آن شرح بر ترتیب و مسلک همان کتاب، در ترتیب ابوابش سلوک کردم. تکرار بسیاری از مسائل و شرح ابوابی که اگر دقیق شویم مرتبط با اصول فقه نبودند، از مشکلات آن کتاب بود. ازاین‌رو، دوست داشتم کتابی بنویسم که ابوابش مرتب و غیر تکراری باشد و در آن از مسائل دقیق غیر مرتبط با علم اصول فقه دوری جویم؛ چه، خواننده مسائل مزبور، اگر دانای به کلام باشد که مسائل یادشده را کاملا می‌شناسد و ذکر آنها برای او بی‌فایده است و اگر غیر عالم به کلام باشد، فهم آنها بر وی سخت خواهد بود و ازاین‌رو حذف این‌گونه مباحث از اصول فقه اولویت خواهد داشت.

ابوالحسین بصری شیوه ثابتی در مناقشه‌اش در همه موضوعات دارد و آن به این صورت است که:

1. بر شیوه تحلیل علمی تأکید دارد و بر مناقشه صریح تکیه می‌کند.
2. سعی بر ربط موضوعات با عقیده معتزله در حسن و قبح و وجوب اصلح دارد.
3. درباره آرا و اقوال و به‌خصوص در نقل از قاضی عبدالجبار و حکایت نظرات و اقوال وی، جستجوی وافی می‌کند.
4. ادله فراوانی را اقامه می‌کند و بسیار به ادله مخالفین و پاسخ آنان، منصفانه و عادلانه، می‌پردازد.
5. نظر خود و دیگران را به‌گونه مستدل می‌آورد...

وی در عرضه آرا و روش خویش، ملتزم به تقلید نیست، بلکه اجتهاد ویژه خود را دارد، تا جایی که در موضع متعدد با معتزله مخالفت می‌کند؛ مواضعی همچون: «اجزای عبادت»، «عمومی که پس از آن تقیید آمده باشد» و سایر مواردی که با جرأت و اعتماد به نفس، آنها را عرضه می‌نماید.

درهرحال این اثر، یکی از آثار فراوان نویسنده و ثروتی علمی و افتخاری اصولی بشمار می‌آید و حاصل تلاش فکری اصیلی است که در غنی‌سازی اندیشه اسلامی و مکتب اصولی عامه، سهیم می‌باشد.

نویسنده، کتاب معتمد را بر قواعد اصول مرتب کرده و حقیقت و مجاز را بیان نموده، سپس حقایق شرعی و عرفی را توصیف کرده و پس از آن از اوامر و نواهی بحث سخن گفته و ابوابی را به عموم و خصوص و مجمل و مبین اختصاص داده و سپس درباره افعال بحث کرده و همچنین درباره ناسخ و منسوخ نیز صحبت کرده و جلد اول را با این مبحث به پایان برده است.

در جلد دوم، از اجماع و حجیت آن با شروطش و اخبار متواتر و مرجح در یکی از دو خبر متعارض و قیاس و اجتهاد و حظر و اباحه و مفتی و مستفتی و کتاب زیادات معتمد و قیاس شرعی، سخن گفته است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن آمده و ارجاعات کتاب، در پاورقی ذکر شده است. نسخه دیگری از این اثر نیز هست که با تحقیق محمد حمیداللّه، با همکاری محمد‌ بکر و حسن حنفی‌ به چاپ رسیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب در جلد اول.
2. محمد بهجة البيطار، «التعريف والنقد: كتاب المعتمد في أصول الفقه (أبي‌الحسين محمد بن علي بن الطيب البصري المعتزلي)»، المجمع اللغة العربية بدمشق، المجلد الحادي و الأربعون، ربيع‌الأول 1386، ‌الجزء 3 (از صفحه 510 تا 516)، پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).