ابن ‌وزیر، عبدالله بن ‌احمد

ابن ‌وزیر، عبداللـه بن ‌احمد
نام کامل	ابن ‌وزیر، عبداللـه بن ‌احمد
نام پدر	احمد
ولادت	1302ق
رحلت	1367ق
منصب	وزیر

ابن ‌وزیر، عبداللـه بن ‌احمد( 1302- مق‍ 1367ق/1885-1948م)، سیاستمدار، عالم زیدی و وزیر امام یحیی که سپس به امامت یمن دست یافت.

خاندان

وی داماد امام یحیی و از خاندان وزیر، یکی از خاندانهای هاشمی مشهور یمن، به‌شمار می‌رفت

زندگانی و فعالیت سیاسی

زندگی او را باتوجه به مناصب مختلف و نقشی که در اوضاع سیاسی یمن داشت، می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره نخست زندگی او در بر گیرنده تکاپوهایش در دستگاه امام یحیی به عنوان سیاستمداری مورد اعتماد او و دوره دوم شامل فعالیت برای کسب قدرت و مخالفت باامام یحیی و اشغال منصب امامت است. در دوره نخست، ابن ‌وزیر که از مشاوران نزدیک امام یحیی بود، به حکومت حدیده منصوب شد و در 1343ق/1924م آشوب اهالی منطقه جوف در شرق یمن و نیز شورش قبایل شمال صنعا را که بر ضد امام یحیی بود، سرکوب کرد. همچنین پس از درگیری‌هایی که میان یمن و عربستان سعودی بر سر مسائل مرزی ایجاد شد، به نمایندگی از سوی امام یحیی به عربستان رفت و در 1353ق/1934م معاهده طائف را با سعودی‌ها امضا کرد؛ در پایان همان سال نیز در رأس حاجیان یمنی به مکه رفت و گفته‌اند در توطئه نافرجام قتل عبدالعزیز بن ‌سعود پادشاه عربستان دست داشت. پس از آن ابن ‌وزیر بار دیگر امارت حدیده یافت و سپس امام یحیی او را به صنعا فرا خواند و به ریاست وزرا برگزید. این منصب جدید نفوذ او را میان علما، فرماندهان نظامی و امرا و قضات یمن افزایش داد، اما وقتی امام یحیی برخلاف نظر زیدیان یکی از فرزندان خود به نام سیف الاسلام احمد را به ولایتعهدی برگزید، ناخشنودی خاندان وزیر و دیگر بزرگان سادات و حتی سایر فرزندان خود را برانگیخت و این خود از مهم‌ترین عواملی بود که بعدها سبب فروپاشی حاکمیت امام یحیی شد. گویا امام یحیی نیز از مخالفت باطنی ابن ‌وزیر و محبوبیت او بیمناک شده بود که پس از چندی افراد خاندان وزیر را از مناصبشان بر کنار کرد و فرزندان خود را به جای آنان گماشت. این کار سبب شد تا آزادی‌خواهان یمن با درک رقابت خاندان وزیر با امام یحیی، به ابن ‌وزیر رو بیاورند. دوره دوم زندگی ابن ‌وزیر از اینجا و برای کسب قدرت و مخالفت با امام یحیی آغاز می‌شود که به انقلاب 1948م انجامید. درباره گرایش آزادی‌خواهان به ابن ‌وزیر و نیز تمایل او به همکاری با آنان دیدگاههای گوناگونی وجود دارد؛ از جمله اینکه گفته‌اند: آزادی‌خواهان یمن از آن‌رو ابن ‌وزیر را به رهبری برگزیدند که می‌خواستند به وسیله او گام نخست مبارزه را برای انتقال از نظام امامت به نظام جمهوری بردارند، یا خاندان وزیر از این جهت با جنبش پیوند یافتند که می‌اندیشیدند از این راه به امامت خواهند رسید، یا مخالفان امام یحیی، ابن ‌وزیر را به سبب جایگاه و منزلت او در میان رؤسای قبایل، به رهبری انتخاب کردند. نیز گفته‌اند ابن ‌وزیر خود در پی کسب مقام امامت بود و به اعتبار اینکه پیش‌تر یکی از نیاکان او این منصب را داشته، آن را حق خود می‌دانست. به هر حال ابن ‌وزیر اعلام کرد که پس از به قدرت رسیدن، خواسته‌های آزادی‌خواهان را تحقق خواهد بخشید. سیف الحق ابراهیم فرزند ناخشنود امام یحیی نیز به مخالفان پیوست و بدین ترتیب گروههای مخالف شامل زمین‌داران، بازرگانان، افسران ارتش که مرکز آنان در عدن تحت‌الحمایه بریتانیا بود، به انتقاد از حکومت امام یحیی پرداختند. برخی از گزارش‌ها نیز حاکی از پیوند جنبش اخوان المسلمین با ابن ‌وزیر است. سعید با احتیاط از نقش بریتانیا در تقویت جنبش ضد امام یحیی یاد کرده است.

نخستین گام آزادی‌خواهان، تلاش برای نفوذ به کاخ امام یحیی و کشتن وی بود. در 1367ق یک تن از سوی «جمعیه الیمنیه الکبری» مأمور کشتن امام شد، اما ناکام ماند و جبهه مخالفان به گمان توفیق در قتل امام، این خبر و قدرت یافتن ابن ‌وزیر را شتابزده به دنیا مخابره کردند. امام یحیی پس از آگاهی از توطئه، ابن ‌وزیر را دستگیر کرد، اما وی به امام قبولاند که در این توطئه مداخله نداشته و قصد آزادی‌خواهان از ذکر نام او، تشدید آشوب بوده است. صائدی اخبار مربوط به توطئه قتل امام یحیی و ماجراهای پس از آن را بدان سبب که به عقیده او آزادی‌خواهان در آغاز خواستار قتل امام نبودند، به دیده تردید نگریسته و به نقل از شماحی مؤلف الیمن الانسان آورده که این حیله سیف الاسلام احمد ولیعهد بود که می‌خواست بدین ترتیب به صنعا احضار شود و خاندان وزیر را سرکوب کند. با این همه سرانجام در 6 ربیع‌الآخر 1367ق/17 فوریه 1948م امام یحیی در حومه شهر صنعا توسط گروهی از آزادی‌خواهان یمن کشته شد و ابن ‌وزیر به قدرت رسید. وی دروازه‌های صنعا را بست و بسیاری از نزدیکان امام یحیی را دستگیر کرد و طی درگیریهایی 3 تن از فرزندان امام نیز کشته شدند. روز بعد رسماً اعلام شد که ابن ‌وزیر به امامت برگزیده شده است.

خواسته‌های آزادی‌خواهان برای آینده یمن، براساس «المیثاق الوطنی المقدس» و شامل تأسیس مجلس شورا و وزارتخانه‌ها و هماهنگی میان قوانین شرعی و مدنی بود و ابن ‌وزیر پیش از این گفته بود که براساس آن عمل عمل خواهد کرد. عمده‌ترین هدف این برنامه انتقال یمن از نظام سیاسی فردی متکی بر قداست رهبر، به نظام سیاسی دارای قانون اساسی و مبتنی بر تفکیک قوا بود. از این‌رو ابن ‌وزیر بی‌درنگ به تشکیل کابینه وزرا اقدام کرد و سیف الحق ابراهیم فرزند امام مقتول را ریاست وزرا داد. ابراهیم پس از دریافت خبر قتل پدرش مأمور شد تا پیش از ترک عدن، تمایل دولت جدید را در زمینه همکاری با بریتانیا به حکومت عدن اعلام کند. این امر سبب شده تا سعید بر ارتباط میان مخالفان امام یحیی و ابن ‌وزیر با حکومت بریتانیایی عن تاکید کند. هرچند که وی معتقد است که حکومت لندن شتابی در به رسمیت شناختن ابن ‌وزیر نداشت و بیشتر منتظر نتیجه تکاپوهای آزادی‌خواهان بود، با اینهمه به نوشته ریحانی ابن ‌وزیر در آغاز پاره‌ای گرایش‌های ضدانگلیسی داشته است. گفته‌اند که چون انگلستان به معادن نفت یمن چشم دوخته بود و امام یحیی مخالف اعطای امتیاز به بیگانگان بود، از این روی می‌توان گرایش انگلستان به تغییر حکومت در یمن را دریافت. اما درباره رابطه ابن ‌وزیر یا به‌طور کلی آزادی‌خواهان یمن با بریتانیا اسناد درخور اعتمادی در دست نیست. سرسخت‌ترین دشمن حکومت ابن ‌وزیر، سیف الاسلام احمد فرزند امام یحیی بود که ولیعهد او نیز به‌شمار می‌رفت. او پس از قتل پدرش، با گروهی از هواداران خود به منطقه حجه رفت و در آنجا خود را امام الناصرلدین اللـه، و عبداللـه بن ‌وزیر را غاصب خواند. از این زمان به بعد عملاً این دو گروه رویاروی هم قرار گرفتند. هنوز چند روزی از اعلام حکومت ابن ‌وزیر نگذشته بود که میان صفوف آزادی‌خواهان نیز اختلاف افتاد. آزادی‌خواهان وابسته به «الأحرار الیمنیّون» که می‌دانستند اندیشه سیاسی ابن ‌وزیر تفاوت چندانی با امام یحیی ندارد، اما به سبب موقعیت وی و نیز به قصد رهایی از نظام کهن، او را به رهبری برگزیده بودند، دریافتند که اگر ابن ‌وزیر به استوار ساختن پایه‌های حکومت خود موفق گردد، آنان را تصفیه خواهد کرد. از سوی دیگر کسانی که در گروه «الأحرار الیمنیّون» نبودند، به ابن ‌وزیر اعتراض داشتند که چرا مناصب مهم به «احرار» داده شده است. آنان بر این باور بودند که این مناصب را به اشخاص صاحب نفوذ شهرها و قبایل باید داد. به دنبال اینگونه اعتراض‌ها ابن ‌وزیر افراد وابسته به حرکت احرار را از کار برکنار کرد و افزون بر آن به جای کارگزاران شافعی، زیدیان را به کار گماشت. فشارهای سیف‌الاسلام احمد از بیرون و درگیریهای درونی. پایه حکومت ابن ‌وزیر را بسیار سست گردانید. آشفتگی در کشور اوج گرفت و صنعا مورد تهدید قبایل هوادار ولیعهد قرار گرفت. ابن ‌وزیر کوشید با جلب حمایت دولت‌های عرب و غیرعرب، موافقت آنان را برای پشتیبانی از حکومت خود کسب کند. از این‌رو به جامعه عرب و ملک عبدالعزیز پادشاه عربستان متوسل شد. عبدالعزیز در پاسخ ابن ‌وزیر، بی‌آنکه حکومت او را رسماً تأیید کند، این کار را به رأی هیأتی که از سوی جامعه عرب مأمور بررسی اوضاع یمن خواهد شد، موکول کرد که آن هم بی‌نتیجه ماند. در این حال قبایل هوادار سیف الاسلام احمد به محاصره صنعا پرداختند. ابن ‌وزیر به تهدید شورشیان پرداخت، اما کاری از پیش نبرد و مددجویی او از عبدالعزیز سعودی و جامعه عرب نیز به جایی نرسید.

سرانجام

سیف‌الاسلام احمد به یاری قبایلی که با ابن ‌وزیر بیعت نکرده بودند و دیگر هواداران خود، با یورش نهایی به صنعا در 13 مارس 1948 به حکومت ابن ‌وزیر پایان داد. برخی از هواداران او گریختند و ابن ‌وزیر به همراه گروهی از یارانش دستگیر شد و سیف‌الاسلام در 3 جمادی‌الاول 1367ق/14 مارس 1948م به امامت یمن رسید. وی ابن ‌وزیر و گروهی از همراهانش را به زنجیر کرد و به حجه فرستاد و در یک محاکمه که چندان به درازا نکشید، ابن ‌وزیر و برخی از یارانش به اتهام خیانت و نقض بیعت با امام در همان سال اعدام شدند و اموالشان مصادره گردید. عدم تأیید همگانی در داخل کشور، ناتوانی مالی و نظامی، اختلاف میان آزادی خواهان، ترکیب نامتجانس نیروهای سازنده حکومت ابن ‌وزیر و عدم همکاران رؤسای قبایل از جمله عواملی بودند که سبب فروپاشی فرمانروایی کوتاه مدت ابن ‌وزیر شدند.

منابع مقاله

صفت‌گل، منصور، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.