علی‌قلی بن قرچغای خان: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:NUR05873.jpg|بندانگشتی|علی‎قلی بن قرچغای خان]]

! نام!! data-type="authorName" |علی‎قلی بن قرچغای خان

حاج‎آقا حسین خوانساری

شمس‎الدین گیلانی

'''علی‎قلی بن قرچغاى خان''' حکیم، محقق و عارف گمنام عصر صفوى است. درباره شرح‎حال و زندگى وى اطلاع دقیق و کاملى در دست نیست. تذکره‌‏نویسان نیز حتى درباره نام و شخصیت علمى او بعضاً دچار اشتباه شده‏‌اند. به روایت نصرآبادى، علی‎قلی خان متولّى قم بوده است.

==تولد و وفات==

تاریخ تولد و وفات وى روشن نیست. از روى قراینى که در آثارش از جمله در احیاى حکمت موجود است می‌توان تاریخ تقریبى تولد وى را بین سال‎های 1020 تا 1025 ذکر کرد. در احیاى حکمت (ج 1، ص 529) نوشته است: تا حال تحریر که عمرم به شصت‎وشش سال رسیده است... و در جاى دیگر (ج 2، ص 168): از زمان قدیم تا عصر ما که هزار و نودویک از هجرت گذشته است...، پس بنابراین عبارات سال ولادتش باید 1025 ق باشد؛ اما بنا بر نقل شیخ آقابزرگ در معرفى کتاب منطق وى سال ولادت او باید 1020 ق باشد؛ زیرا مؤلف در آن کتاب متذکر شده که در نهم صفر 1076 ق در پنجاه‎وشش سالگى از تألیف آن فارغ شده است. سال وفات وى- چنان‏که اشاره شد- در جایى ذکر نشده و قرائنى هم در دست نیست.<ref>همان، ص39</ref>

[[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|علّامه شیخ آقابزرگ تهرانى]] او را علی‎قلی بن قرچغاى خان الخلخالى و [[امین، محسن|سید محسن امین]]، صاحب [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|اعیان الشیعه]]، علی‎قلی بن قرچغاى خان الخلخالى الاصفهانى خوانده‏‌اند.<ref>همان، ص38</ref>

پدر علی‎قلی خان، قرچغاى خان سپهسالار مورد علاقه و «مقرّب الحضرة» شاه‎عباس اول بوده است که برخلاف پسر در تاریخ عهد صفوى نامى بلندآوازه دارد. قرچغاى خان اصلاً از ارامنه ایروان بوده است که در کودکى به دست جمعى از سواران تاتار اسیر شد. سپس به دین اسلام درآمد و سرانجام به حلقه غلامان خاص شاه‎عباس راه یافت. چون جوانى صدیق و فداکار و کاردان بود، شاه آزادش کرد و مناصب بزرگ به او داد؛ و چون در هر مقام با نهایت صداقت و لیاقت و درستکارى خدمت کرد، علاقه و محبت فوق‎العاده شاه را به خود جلب نمود. وى در جنگ‎ها و در حفظ حدود و ثغور ایران آن روزگار رشادت‎هاى بسیارى از خود نشان داد که به همین جهت به مقام سپهسالارى و حکمرانى بلاد خراسان منصوب گردید. وى به دست گروهى از گرجیان به سرکردگى «موراو» به قتل رسید.<ref>همان، ص39</ref>

حاج منوچهر خان [برادر علی‎قلی خان] نزد [[مجلسی، محمدتقی|مرحوم مجلسى اول (محمدتقی)]] [[من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه|من لایحضره الفقیه]] را خوانده است و از وى دو اجازه یکى به سال 1060 و دیگرى به سال 1062 ق دریافت کرده است.<ref>همان، ص40</ref>

پسرش مهدى‎قلى بیک شاعر عهد صفوى (با تخلص صفا) در قم به تحصیل کمالات پرداخته و نیز خوب شعر می‌‏گفته است. مهدى قلى، بانى مدرسه معروف خان (1123 ق) در قم بوده است که امروزه این مدرسه به‎واسطه تجدید بناى آن توسط مرحوم [[بروجردی، حسین|آیت‎الله بروجردى]] به نام ایشان معروف شده است.<ref>همان</ref>

مشرب و مرام فلسفى علی‎قلی خان متأثر از مکتب فلسفى دورانى است که در آن می‌زیسته است. در اندیشه او نشانه‏‌هاى تأثیر تفکر افلاطونى- افلوطینى با بهره‌‏گیرى فراوان وى از اثولوجیاى منسوب به ارسطو به‎صورت قابل‎ملاحظه‎ای دیده مى‏‌شود.<ref>همان، ص48</ref> او احاطه و آگاهى قابل‎توجهی بر آراء و اقوال حکماى متقدم و متأخر و معاصرانش داشته است.<ref>همان، ص50</ref>

او را فیلسوفى تحت تأثیر افکار و آراء میرداماد و برخى از پیروان وى باید دانست. این تأثیر را می‌توان در مسئله صدور کثیر از واحد، نحوه تبیین سلسله معلولات و مراتب صدور و مسئله حدوث عالم به‎خوبی مشاهده کرد؛ و بالجمله بررسى دقیق احیاى حکمت این نتیجه را در شناخت شیوه تفکر او براى ما حاصل می‌‏کند که مشرب فلسفى او آمیزه‏‌اى از فلسفه مشائى، اشراقى و الهیات عرفانى است که می‌‏کوشد تا از طریق ممزوج ساختن فلسفه با مدالیل آیات الهى و احادیث معصومین(ع) حکمت را در زمینه تشیع امامیه احیا کند.<ref>همان، ص49</ref>

علی‎قلی، براى راه بردن به‎حق تحقیق در حل معضلات فلسفى و تبیین حقایق هستى، به طریق دیگرى وراى عقل نیز قائل است. یعنى او به شهود و اشراق و الهام براى نیل به حقایق نهفته عالم قائل است... و خود را در حل بعضى از معضلات فلسفى بهره‏مند از چنین توفیقى‏ می‌داند.<ref>همان، ص49-50</ref>

وى درصدد ارائه یا دفاع از نوعى الهیات تنزیهى است که می‌تواند شایسته‏‌ترین و بلکه بایسته‌‏ترین موضوع حکمت و مابعدالطبیعه، به عقیده وى، باشد. این ویژگى را در آراى ملا رجبعلى تبریزى نیز می‌توان یافت و به همین جهت می‌توان علی‎قلی را سخت متأثر از استادش در این خصوص دانست.<ref>همان، ص50</ref> علی‎قلی خان، در مسئله وجود و حرکت جوهرى از مخالفان مذهب صدرالمتألهین است.<ref>همان</ref>

# حاج‎آقا حسین خوانساری(به گزارش صاحب الذریعه و صاحب اعیان الشیعه‏)؛

# شمس‎الدین گیلانی(به گزارش صاحب الذریعه و صاحب اعیان الشیعه‏).<ref>ر.ک: همان، ص40</ref>

قریب به سى اثر در فلسفه، عرفان و کلام و حدیث از علی‎قلی بن قرچغاى خان شناسایى شده که برخى از آن‎ها در گنجینه نسخ خطى کتابخانه‏‌هاى ایران موجود است؛ و از میان آن‎ها، تعدادى تصحیح شده و توسط دفتر نشر میراث مکتوب چاپ شده است.<ref>همان، ص41</ref>

# دیوان علی‎قلی خان.<ref>ر.ک: همان، ص42-48</ref>

 

از میان آثار فوق، تنها در انتساب سه مورد اخیر به علی‎قلی خان تردید شده است.<ref>ر.ک: همان، ص41</ref>

<references/>

علیقلی بن قرچغای خان، احیای حکمت(مشتمل بر طبیعیات)، محقق و مصحح فاطمه فنا و مقدمه‎نویس: غلامحسین ابراهیمی دینانی، احیاء کتاب، تهران، 1377 ش.