اللباب

اللباب
پدیدآوران	شیخ بهایی، محمد بن حسین (نويسنده) ذهنی تهرانی، محمد جواد (شارح)
عنوان‌های دیگر	شارح ** شرح فارسی بر خلاصة الحساب [شیخ بهائی]
ناشر	نشر حاذق
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1371ش
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	حساب - متون قدیمی تا قرن 14 - شیخ بهایی، محمد بن حسین، 953 - 1031ق. خلاصه الحساب - نقد و تفسیر
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ ‎‏خ‎‏8024 32 ‏QA‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اللباب، نوشته سید محمدجواد ذهنى تهرانى(1326-1381ش)، فقیه، نویسنده، مترجم و مدرس دانش‌های حوزوی است. این اثر، شرح فارسی بر «خلاصة الحساب» یا «الرسالة البهائیة فی الحساب» شیخ بهایی (1030-953ق) است که به شیوۀ آموزشی، بخش‌هایی از علم حساب را دربردارد.

خلاصة الحساب مشهورترین کتاب در تاریخ ریاضیات دوره اسلامی است؛ به‌گونه‌ای که با تألیف آن، متنهای دیگر آموزشی از تدریس کنار نهاده شدند. شیخ بهایی در نوشتن خلاصه از «شمسیة الحساب» اثر حسن بن محمد نظام اعرج (متوفای بعد از 728ق) سرمشق گرفته است.

این کتاب با یک مقدمه کوتاه درباره اعداد هندی آغاز می‌شود و با ده باب و یک خاتمه پایان می‌یابد؛ شناخت دانش حساب و موضوع آن، بررسی حساب عددهای صحیح و کسری، استخراج مجهول‌ها و محاسبۀ معادلات با ترتیبی از اربعۀ متناسبه (تناسب)، حساب خطائین و عکس (تحلیل یا تعکیس)، محاسبۀ مساحت انواع شکل‌های هندسی شامل مستقیم الأضلاع‌ها (مانند مربع، مثلث و مستطیل) و جز آن‌ها (همچون دایره، شلجمی و اهلیلیجی)، مساحت اجسام و نیز محاسبۀ تراز زمین برای حفر قنات‌ها، ارتفاع کوه‌ها، عرض رودخانه‌ها و عمق چاه‌ها، جبر و مقابله و حل معادله‌های تک‌مجهولی و چند‌مجهولی، طرح پاره‌ای قواعد (شامل دوازده قاعده) برای شتاب‌گرفتن در محاسبه، پاره‌ای مسائل نه‌گانۀ متفرقه برای روشن‌شدن ذهن مشتاقان و به‌منزلۀ تمرین در انجام محاسبه‌ها، مبحث‌های باب‌های دهگانه را شکل داده است. کتاب با طرح هفت مسئلۀ نمونه (با عنوان مستصعبات) -که بر اساس معادله‌های درجۀ اول و دوم حل نمی‌شوند و شیخ بهایی قادر به حل آن‌ها نبوده است- پایان می‌یابد.

خلاصة الحساب را می‌توان خلاصه‌ای از سطح و درجۀ دانش حساب (حساب هندی، مساحت و جبر و مقابله) در ایران و بخش‌هایی وسیع از حوزۀ سرزمین‌های اسلامی در اواخر قرن دهم تا اواسط قرن یازدهم به شمار آورد. دوره‌ای که رسیدن به دستاوردهای تازه در این حوزه‌ها دور از دسترس دانشمندان بوده است.‏

شیوه‌ای که ذهنی تهرانی برای کارش برگزیده، بدین‌گونه است که متنی از کتاب را آورده، ترجمه کرده، سپس آن را شرح می‌دهد و چنانچه نکتۀ دشواری در متن باشد، با واژه «قولُه»، آن را معنا و تفسیر می‌کند.‏

منابع مقاله

1. متن کتاب.
2. قاسملو، فرید، دانشنامه جهان اسلام، جلد 15، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1390، به آدرس: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1705036