دیوان کامل امیرخسرو دهلوی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[امیر خسرو، خسرو بن محمود]] (نويسنده)

[[نفیسی، سعید]] (مقدمه نويس )

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

'''دیوان کامل امیرخسرو دهلوی'''، اثری است منظوم از شاعر و عارف پارسی گوی هندوستان به نام یمین‎الدین بن سیف‎الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی (متوفی 725ق). این اثر به تصحیح سعید نفیسی (متوفی 1386ش) رسیده و با همت م. درویش چاپ و منتشر شده است.

کتاب حاوی، مقدمه م.درویش، مقدمه سعید نفیسی و محتوای اشعار به ترتیب، غزلیات، قصاید، قطعات و رباعیات است.

دهلوی، دیوان اشعارش را به پنج قسمت تحفة الصغر، وسط الحیوة، غرة الکمال، بقیه نقیه و نهایة الکمال تقسیم کرده بوده، ولی ترتیب مطالب کتاب به‎صورت دیگری است یعنی ابتدا غزلیات آمده و سپس قصاید و پس‎ازآن، قطعات و سپس رباعیات. <ref>ر.ک: مقدمه م.درویش، صفحه سه</ref>

«شکی نیست که بزرگ‎ترین شاعر هند، خسرو دهلوی است که وی را سعدی هندوستان لقب داده‎اند. خسرو معاصر پنج تن از پادشاهان دهلی بوده که نخستین ایشان، معزالدین کیقباد و آخرینشان را سلطان محمد تغلق باید دانست.»<ref>ر.ک: مقدمه سعید نفیسی، صفحه هفت</ref>

خسرو دهلوی در نظم و نثر فارسی کاملاً مسلط بوده و از استادان فن به شمار می‎رود. در اقسام مختلف شعر، مانند قصیده و غزل و مثنوی مهارت کامل داشته است. شاهکارهای او بیشتر غزلیات عارفانه است که الفاظ رقیق و معانی دقیق را با فکر و تصوف آمیخته است. در نثر نیز چندین کتاب مهم از او مانده است. دیوان غزلیات خود را به پنج کتاب تقسیم کرده است:

دیوان امیرخسرو دارای ویژگی‎های خاص و منحصربه‎فردی است که در اینجا به خاطر رعایت اختصار تنها از جنبه موسیقیایی مورد بررسی قرار می‎گیرد.

امیر خسرو به‎ سبب برخورداری از ذهن‎ قوی‎ موسیقایی می‎کوشد که از میان اوزان شعر فارسی، وزنی را که با محتوا و حالت انفعالی شعرش هماهنگی دارد، انتخاب کند. این گزینش آگاهانه نیست؛ یعنی خسرو هیچ‎گاه بر آن نبوده است‎ که نخست محتوای شعرش را در نظر آرد و سپس وزنی را که با آن مناسبت می‎یابد، انتخاب کند. بلکه خسرو آن شاعر توانایی است که محتوای شعرش با وزن مناسب آن به‎ وی‎ الهام می‎شود هرچند که در منظومه‎های داستانی، شاعر، وزن را متناسب با مضمون انتخاب می‎کند اما بر روی هم شعر از چشمه فیاض الهام نشئت می‎گیرد و هنر شاعری خسرو‎ نیز‎ در پیوند مضامین شعر با موسیقی کلام وی است.<ref>کی‎منش، عباس، ص33</ref>

اوزان خوش‎آهنگ به کار رفته در‎ دیوان‎ خسرو بازتاب تسلط و تأثیر ذهن موسیقایی‎ اوست‎. نکته آن‎که‎ یکی‎ از ویژگی‎های عروض شعر‎ فارسی، اشتمال آن است بر اوزان خاصی به نام اوزان «دوری» یا «متناوب» یا «دوپاره» که‎ در این اوزان هر مصراع از‎ دوپاره‎ تشکیل‎ می‎گردد‎ که‎ وزن پاره دوم‎، تکرار‎ پاره اول است. به‎عبارت‎دیگر در وزن «دوری» هر نیم مصراع در حکم‎ یک‎ مصراع‎ است؛ مانند بیتی را که پیش‎ازاین‎ مذکور‎ افتاد‎ و یا‎ بیت‎ زیر در بحر مضارع مثمن مکفوف آخر بـ (مفعول فاعلاتن، مفعول فاعلاتن//مستفعلن فعولن، مستفعلن فعولن).

'''ما را ز کوی جانان عزم سفر نباشد*** بی‎عمر زندگانی کس را به‎ سر نباشد'''

اوزان دوری از ارکان متناوب تشکیل می‎شود نه از تکرار یک رکن. بسیاری از اوزان غیردوری نیز متناوب هستند؛ مانند بیت زیر در بحر مجتث‎ مثمن‎ مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن):

'''ز دور نیست میسر نظر به روی تو ما را***چه دولتی‎ست-تعالی الله-از قد تو قبا را‎'''

از‎ اوزان دیگری که شعر خسرو بدان نمود تازه‎ای یافته است چهار بار مستفعلن است، یعنی بحر رجز مثمن سالم که غزل به مطلع زیر‎ نماینده آن است:

'''زان غمزه خون‎خوار جان افکار خوش می‎آیدم***ناخوش‎ بود‎ زخم نهان، زان یار خوش می‎آیدم'''

'''صفتی‎ست آب حیوان‎، ز دهان‎ نوشخندت‎***اثری‎ست جان شیرین، ز لبان هم‎چو قندت'''

امیر خسرو برای ‎‎غنی‎تر‎ کردن موسیقی شعر خود، گاه در پایان نیم مصراع نیز قافیه آورده است‎ و این‎ کاری است‎ که همشهری او مولانای بلخ و نیز سعدی شیراز و لسان‎الغیب و بسیاری دیگر از شعرای بزرگ‎ بدین نمط شعر خود را خوش‎آهنگ‎تر و دل‎پذیرتر در جلوه آورده‎اند و خسرو نیز به‎ سبب داشتن ذهن قوی‎ موسیقایی‎ حلاوت شعرش را با پیوند کلمات هم‎قافیه در مذاق جان ناقدان سخن‎شناس، دل‎نشین‎تر و جذاب‎تر نموده است.

'''آمد‎ بهار مشک دم، سنبل دمید و لاله هم***سبزه به صحرا زد قدم، سرو روان من کجا؟'''

نقش موسیقایی این غزل، افزون بر صنعت تشخصی که در آن است و سایر صنایع ادبی یا قافیه درونی آن از توانایی شاعر در خلق آهنگ‎های دل‎نشین خبر‎ می‎دهد‎. به‎ویژه که آهنگ زنگ شتر که در موسیقی ایرانی از اعتباری جالب‎نظر برخوردار است، بدان جلوه‎ای نوآیین و رنگی تازه داده است.

'''دردی که از جانان بود، راحت‎فزای جان بود***یک درد دیگر آن بود کو‎ وعده درمان‎ دهد'''

 

'''چون بر سرم آن‎ بوالهوس‎، ناوک‎زنان‎ راند فرس***دل زنده باید آن نفس، تا بوسه بر پیکان زند'''<ref>ر.ک: همان</ref>

# یکی دیگر‎ از‎ اوزان پرکاربرد شعر فارسی که به سبب نحوه قرار گرفتن هجاهای کوتاه و بلند‎، آهنگ‎ شاد و هیجان‎انگیز می‎سازد وزن (مفتعلن‎ فاعلن‎/مفتعلن فاعلن‎) بحر‎ منسرح‎ مثمن مطوی مکشوف است که خسرو‎ در‎ دیوان خود توجه را بدان معطوف داشته است؛

# هزج مثمن‎ سالم‎(مفاعیلن چهاربار‎) که‎ از‎ اوزان پرکاربرد شعر فارسی‎ست‎ جالب نظر خسرو است؛

# رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن، مفتعلن مفاعلن) این وزن نیز از اوزان دل‎نشین و پرکاربرد شعر فارسی‎ست که در غزل‎های خسرو نقش‎ موسیقایی‎ خود را به دل‎انگیزترین وجه عرضه نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص31-32</ref>

صفحات 5 و 6 کتاب، حاوی تصاویر نسخ خطی کتاب است. فهرست اجمالی در ابتدای کتاب آمده و فهرست تفصیلی اشعار با ذکر مطلع در غزل‎ها و قصاید، پس‎ازآن ذکر شده است.

م. درویش در مقدمه روش تصحیح و تحقیق خویش را بیان نموده است. ایشان در بخشی از این مقدمه می‎گوید: چون شاعر دیوان اشعارش را به پنج قسمت تحفة الصغر، وسط الحیوة، غرة الکمال، بقیه نقیه و نهایة الکمال تقسیم نموده، برای رعایت اختصار به ترتیب زیر علامات اختصاری در روی غزلیات به چاپ رسیده، عمل شده است.

متأسفانه از اشعار «نهایة الکمال» در هیچ نسخه‎ای نشانه‎ای نیست.<ref>ر.ک: مقدمه م.درویش، صفحه سه</ref>

<references />

==منبع مقاله==

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]