درة التاج: تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب، دارای مقدمه مفصلی از مصحح (سید محمد مشکات)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در پنج جلد به ترتیب ذیل است؛ جلد اول (مقدمه) در سه فصل، جلد دوم (منطق) هفت مقاله، جلد سوم (فلسفه اولی) شامل دو فن (امور عامه و اقسام اعراض وجودی و اعتباری) که هرکدام دربردارنده هفت مقاله هستند، جلد چهارم (علم طبیعی) دربردارنده دو فن (اجسام طبیعی و نفوس و صفات و آثار آن) و جلد پنجم (علم الهی) شامل دو فن (عقول و آثار آن... و واجب‌الوجود و صفاتش). مسلماً بخشی از قسمت منطق و فلسفه کتاب حاضر، از مصنفات [[سهروردی، یحیی بن حبش|شهاب‌الدین سهروردی]] و شاید بخشی هم از شجرة الالهیة شهروزی اقتباس شده است. فن اول از جمله چهارم عین کتاب اقلیدس با اضافاتی از خود مصنف است. فن دوم از جمله چهارم تلخیص مجسطی بطلمیوس است که به دست عبدالملک بن محمد شیرازی انجام شده و مصنف آن را ترجمه کرده است. او در فن چهارم که در علم موسیقی است از موسیقی [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و گفتار [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] در موسیقی (در شفا یا رساله مستقل او درباره موسیقی)، رسائل عبدالمؤمن به‌ویژه شرفیه، استفاده کرده است. مأخذ عمده قطب اول از خاتمه کتاب، [[الأربعين في أصول‌الدين (رازی)|اربعین]] و اسرار التنزیل [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازی]] است. مباحث حکمت عملی ترجمه فصول مدنی [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] و رساله [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ ابوعلی]] در اخلاق است. او در نوشتن خاتمه کتاب که درباره سیر و سلوک است از «تحفة البررة فی المسائل العشرة» بغوی و «نفحات الانس» [[جامی، عبدالرحمن|جامی]] بهره برده است.<ref>ر.ک: همان، ص69-72</ref>

این اثر، «کتابی است که اقسام مهم حکمت را از نظری و عملی بر طبق تقسیم [[ارسطو]] در برگرفته و با اهم مزایای ایرانی آن علوم آراسته است؛ یا دائرة‌المعارفی است که نخست در فضیلت دانش –و دانشجوئی- و دانش‌آموزی، سخن رانده، سپس دوازده رشته علم که یک نفر حکیم را در قرن هفتم به کار بوده به قسمی گرده آورده که در بسیاری از این علوم، رساله مفرد هم بدین خوبی به دست نیست.»<ref>همان، ص34 </ref> «همچنان که مصنفِ کتاب مشارالیه در پایه دانش -و اخلاق- و عادات و چگونگی زندگی... از هرکسی به [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] شبیه‌تر است، این تصنیف او نیز از هر کتابی به کتاب «[[الشفاء]]» [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] نزدیک‌تر –و مانندتر است؛ بنابراین تنها کتابی که در زبان تازی نظیر درة‌التاج یافته شود کتاب [[الشفاء]] است.»<ref>ر.ک، همان، ص33</ref> «کتاب [[الشفاء]] در حقیقت یگانه کتاب عربی است که اقسام اصلی حکمت نظری را به‌تفصیل بین‌الدفتین فرا گرفته و کتاب حاضر هم حذو النعل بالنعل درآن علوم یکایک بحث کرده ولی با این فرق که ابن‌سینا به منطق بیش از سایر رشته‌ها اهمیت داده و از علوم ریاضی با کمال اختصار در گذشته است و مصنف کتاب حاضر بالعکس، همان مباحث منطق را مختصر آورده و چون به ریاضی رسیده دامنه گفتار را چند برابر شفا بسط داده در سایر رشته‌ها هم کمی نسبت به او کوتاه آمده است؛ و باز شیخ بیشتر در پیرامون فلسفه مشائیان سخن رانده، این تصنیف او از ذوق اشراق بهره‌مند نیست ولی در کتاب حاضر فلسفه از جمودت مشائی بیرون آمده، با ذوق اشراق طراوت یافته است. این مقایسه تنها در بخش نخستین –و دوم کتاب درست است، اما بخش سوم که خاتمه کتاب باشد، آن خود داستانی جداگانه است، چه آن قسمت یک سوم کتاب است- که کتاب الشفاء از آن‌همه خالی مانده و مزایای شرقی در این بخش افزون است. بخش سوم درة التاج یک دوره تمام حکمت عملی است که اهم علوم خاورزمین از قبیل کلام، عبادات فقه، سیر و سلوک عرفا، در آنجا مفصلاً از نظر خوانندگان خواهد گذشت و با این وصف در سه قسم اصلی حکمت عملی یعنی علوم: سیاست، خانه‌داری، علم اخلاق نیز در اینجا بحث می‌شود.»<ref>همان، ص33-34 </ref>

قطب‌الدین در تألیف این اثر از مآخذ قدیمی فراوانی سود برده است که گاه اسم مؤلف را ذکر کرده و گاه مؤلفی که نامدار‌ بوده معرفی نکرده است. پاره‌ای از فصل‌ها ترجمه آثار قدیم‌ در زمینه‌های خاص است؛ هندسه و هیئت، ترجمه‌های مختصر از فلسفه اقلیدس و بطلمیوس است. اصول دین ترجمه «اربعین» فخر رازی و فلسفه عملی‌ ترجمه‌ای از «فصول مدنی» فارابی است. از شفای [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]]، «المشارع و المطارحات»، «[[حکمة الإشراق]]» [[سهروردی، یحیی بن حبش|سهروردی]] و «[[رسائل الشجرة الإلهية في علوم الحقائق الربانية|شجرة الاهیئة]]» [[شهرزوری، محمد بن محمود|شهرزوری]] در بحث فلسفه؛ از آثار [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]]، [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]]، از تذهیب الاخلاق‌ [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] در حکمت‌ عملی و مناهج العبادالی المعاد سعیدالدین فرغانی سود جسته است‌<ref>همان</ref>