بهجة المجالس، و أنس المجالس و شحذ الذاهن و الهاجس

بهجة المَجالس، و أنس المُجالس و شحذ الذاهن و الهاجس
پدیدآوران	ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله(نویسنده) خولی، محمد مرسی (محقق)
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
چاپ	2
موضوع	ادبیات عربی - قرن 5ق. - مجموعه‌‏ها
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJA‎‏ ‎‏3836‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ ‎‏1300‎‏ب
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

بهجة المَجالس و انس المُجالس و شَحذ الذّاهِن و الهاجس، به زبان عربى، تأليف اديب اندلسى، ابوعمر، يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر نهرى قرطبى، معروف به ابن عبدالبر (463 - 368) مى‌باشد.

ابن عبدالبر، در اين اثر، امثال رايج، ابيات نادر، گزارش‌هاى ظريف، سخنان حكيمان پيشين، حكايت‌هاى دل‌پذير و... را گردآورى نموده است. انگيزه او از نگارش، اين بوده كه با آن مطالب، نفس‌ها را زنده گرداند و ذهن و خردها را تيز و كارآمد نمايد و خوى‌ها را به‌سوى مكارم برانگيزاند و از زشتى‌ها و پستى‌ها دور نمايد.(ص 35)

مؤلف، در اين كتاب، نه تنها مقدار قابل ملاحظه‌اى از شعر شاعران اندلس را آورده كه در منابع ديگرى يافت نمى‌شود، بلكه در پاره‌اى از موارد شعرهایى از شاعران شرقى آورده كه در خود منابع شرق يافت نشده است. اين اثر، مهم‌ترين منابع درباره ادب اندلس در قرون چهار و پنج هجرى قمرى به شمار مى‌آيد.

ساختار

كتاب، بر يك مقدّمه و يك‌صد و سى و دو باب تقسيم‌بندى شده است. هر باب از ابواب كتاب، با آيات قرآنى و احاديث(در صورتى كه در موضوع آن باب آيه و روايتى موجود باشد)، آغاز مى‌شود، سپس اشعار، حِكَم عرب و سپس آنچه از بزرگان، حكيمان و دانشمندان ایرانى، يونانى، هندى و... در موضوع باب وارد شده است، ذكر مى‌گردد.

گزارش محتوا

اثر ابن عبدالبر، با پيش‌گفتار و مقدّمه محقق كتاب آقاى محمد موسى الخولى همراه شده است.

محقّق، در پيش‌گفتار از انگيزه خود در رابطه با نشر و طبع اين اثر، چنين سخن مى‌گويد: «اين اثر، دايرةالمعارف ادبى است از عالم اندلسى، به نام ابن عبدالبر و از آن‌جا كه در قرن پنجم هجرى، آثار علمى فراوانى وجود داشته كه آن را از قرن‌هاى ديگر متمايز ساخته است، ما با نشر اين اثر، خواستيم جايگاه رفيع و بلند او را در ميان كثرت نام‌آوران علمى اين قرن فرخنده، نشان دهيم و ديگر اينكه مطالب اين اثر از زمان نگارش تا كنون، همواره مورد نياز ادبا، دانشمندان و انديشمندان بوده و نسخه مطلوبى در اين زمينه وجود نداشته و نسخ موجود فاقد فهرست‌هاى محققانه بوده است، به همين جهت ما اوّل به تحقيقى همه جانبه در اين خصوص اقدام كرديم و سپس به نشر و طبع آن پرداختيم.»

در مقدّمه، محقق، به معرّفى كامل ابن عبدالبر كه شامل تاريخ ولادت، دوران و عصرى كه او در آن مى‌زيسته و بررسى حوادث تاريخى آن دوران، هجرت ابن عبدالبر از قرطبه به دانيه، اقامت او در دانيه، مناصب اجتماعى او در اين دوران، بررسى شخصيت و خصوصيات اخلاقى وى، اساتيد و تأليفات او مى‌باشد، مى‌پردازد و در ادامه، به معرّفى اين اثر و نسخ خطى موجود و چگونگى مقابله و روش تصحيح پرداخته است.

ابن عبدالبر، در اين اثر، علاوه بر اشعار شاعران مشرق اسلامى، اشعار و نقل قول‌هاى بسيار بلند شعراء و ادباى اندلسى را (امثال يحيى بن حكم غزال، يوسف بن هارون كندى رمادى، ابوالقاسم محمد بن نصير كاتب) نيز كه در مصادر و منابع ديگر يافت نمى‌شود، آورده است.

مؤلف، مانند ابن قتيبه، ابن عبدربه و جاحظ، سر آن داشته كه كتابش از گزند كهنگى در امان بماند و عامه كتاب‌خوانان را مفيد افتد و آن‌چنان جاذبه‌اى داشته باشد كه در سفر و حضر آن را فرونگذارند، به همين لحاظ، از يك‌سو سخت به ايجاز و تهذيب آن پرداخته و اسناد روايات و حكايات را حذف نموده و از آوردن داستان‌ها و لطايف و... دريغ ننموده است.

روش او، در نقل حكايات و داستان‌ها بر واقعى و حقيقى بودن آنها استوار است كه با اسم و رسم و تاريخ وقوع همراه است؛ بر خلاف بسيارى از كتب ديگر كه حكايات آنها تخيلى و ساختگى است.

ابن عبدالبر، فقط به ذكر اخبار نپرداخته، بلكه نگاه نقادانه و موشكافانه او را در جاى جاى كتاب مى‌توان ديد.

مؤلف، ابواب كتاب خود را، با ادب هم‌نشينى و حقّ هم‌نشين صالح و نيكو آغاز كرده است.

پاره‌اى از عناوين ابواب كتاب، چنين است: ستايش زبان و فضل بيان؛ نكوهش ناتوانى و درماندگى در سخن گفتن و زياده‌روى در كلام؛ تعريف بلاغت و اختلاف علماء در اين باب؛ ستايش سكوت و نكوهش گفتار و سخن‌گويى؛ ياد دادن ادب به فرزندان؛ سرگرم نمودن و بيدار كردن قلب‌ها؛ در توصيف زندگى و خواهش‌هاى نفسانى؛ اختلاف همت‌ها در انواع مال؛ تجارت؛ رزق؛ آز و آرزو؛ طمع و يأس؛ نكوهش درخواست؛ انتظار گشايش؛ اقبال و بخت و دفع و منع؛ ستايش و نكوهش ثروت؛ سلطان و سياست؛ همسايه؛ شكر؛ ظلم و ستم؛ سلامت و گرفتارى؛ غيبت و سخن‌چينى؛ هديه؛ سفر و هجرت...

توصيف زنان به زيبايى و ظرافت و لطافت؛ نگاه كردن به صورت زيبا و حسن؛ ازدواج با هم‌طراز؛ ضرب المثل‌هاى رايج در خصوص زنان؛ خواب؛ حمام؛ زندان؛ ستاره‌شناسان؛ نوادر اخبار؛ ريا؛ وصيّت‌هاى كوتاه؛ دنيا؛ زهد و قناعت؛ موعظه‌هاى كوتاه...

پاره‌اى از سخنان اشخاص سرشناس در لحظات احتضار، پايان‌بخش ابواب كتاب است.

وضعيت كتاب

فهرست‌هایى كه در آخر كتاب ذكر شده است، بر دو قسم است:

الف) فهرست ابواب؛

ب) فهرست‌هاى عام كه به قرار زير مى‌باشد:

1. فهرست آيات قرآن كريم؛
2. احاديث پيامبر اكرم(ص)؛
3. ضرب المثل‌ها؛
4. قافيه‌ها؛
5. انصاف ابيات(نيم‌بيت‌ها)؛
6. رجز؛
7. اعلام؛
8. امت‌ها و قبيله‌ها و...؛
9. مكان‌ها و شهرها و روزها و جنگ‌ها؛
10. كتب وارده در نص؛
11. مراجع؛
12. فهرست فهرست‌ها.

از آن‌جا كه اين اثر، داراى چند نسخه بوده است و اين نسخ در مواردى با هم اختلاف داشته‌اند، محقّق اين اختلافات را در پاروقى‌ها متذكر شده است. هم‌چنين در پاورقى‌ها، تراجم بعضى از اشخاص كه در متن فقط نام آنها ذكر شده، آمده است. در پاورقى‌ها هم‌چنين بعضى از لغات، شرح و توضيح داده شده است و منابع و شاعر بعضى از اشعار كه در متن آمده نيز ذكر گرديده است.