آداب تعليم و تعلم در اسلام

آداب تعلیم و تعلم در اسلام
پدیدآوران	حجتی، سید محمدباقر (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	آداب تعلیم و تعلم در اسلام : تحریری جدید از ترجمه گزارش گونه کتاب «منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» از شهید ثانی
ناشر	دفتر نشر فرهنگ اسلامی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1377ش
چاپ	سی و یکم
موضوع	اسلام و آموزش و پرورش، دانش و دانش اندوزی - جنبه‌های مذهبی - اسلام، اخلاق اسلامی
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ح‎‏3‎‏آ‎‏4 / 254/4 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

آداب تعلیم و تعلم در اسلام، اثر سید محمد باقر حجتى (متولد 1311ش)، ترجمه و تحریرى است از کتاب «منیة المرید فى آداب المفید و المستفید» نگاشته شهید ثانى(911-965 یا 996 ه‍‌. ق). کتاب شهید نیز برگرفته از کتاب «تذکرة السامع و المتکلم فى ادب العالم و المتعلم» نوشته ابن جماعه کنانى(م 733 ه‍‌. ق)است که اندکى روایات شیعى بر آن افزوده شده است. کتاب داراى دو مقدمۀ مترجم، زندگى‌نامه شهید ثانى و دیباچۀ مؤلف و چهار باب و خاتمه و پیوست و فهرستى از کتابهاى تعلیم و تربیت اسلامى است که به سر فصلهاى آن اشاره مى‌کنم:

پس از شرح زندگى شهید ثانى، مقدمۀ مؤلف دربارۀ شکوه دانش و دانشمندان و علل ناکامى در علم‌آموزى مى‌آید آنگاه به عظمت و شکوه علم و عالمان و متعلمان و امتیازات دانشمندان از دید قرآن کریم اشاره مى‌شود و با بررسى این مقولات در سنت نبوى و احادیث شیعه، دیدگاه حکما، کتب آسمانى، فرزانگان دینى و عقل در این‌باره یاد مى‌شود.

باب اول. آداب و وظایف معلم و شاگرد

ا)آداب و وظایف مشترک معلم و شاگرد که دو بخش است. در بخش اول که ویژۀ بررسى آداب و وظایف معلم و شاگرد نسبت به خود است از نکات زیر یاد مى‌شود:

1-ضرورت اخلاص و پاکسازى نیت: رهنمودهاى قرآن کریم براى ایجاد اخلاص نیت؛ سخنان پیامبر(ص)و امامان شیعه(ع)در این‌باره؛ راه و رسم اخلاص نیت در سخنان خضر و عیسى(ع)؛ شیطان براى از میان بردن اخلاص دانشمندان در کمین است؛ قلت اخ 2 لاص برخى علما؛ نیرنگهاى حق به جانب شیطان؛ علائم فریب‌خوردگى از شیطان؛ راه گریز از نیرنگهاى شیطان؛ 2-عمل به علم، یا لزوم هماهنگى رفتار معلم و شاگرد؛ احادیثى دربارۀ به کار گرفتن علم؛ نکته‌‌هایى جالب و مثال‌هایى هشداردهنده دربارۀ دانشمندان فاقد عمل؛ باید دید شیطان چگونه دام‌گسترى مى‌کند؛ پالایش دل از رذائل اخلاقى؛ فقه واقعى چیست؛ چند نمونه عبرت‌انگیز دربارۀ دانشمندان غیرواقعى؛ 3- به کار بستن علم و توکل به خدا و برخوردارى از جهت‌یابى صحیح؛ نتیجۀ عدم توکل به خداوند؛ 4-حسن خلق و فروتنى و کوشش در تکمیل نفس؛ 5-عفت نفس و علو همت؛ 6-قیام به وظایف و شعائر دینى و تأدب به موازین اخلاقى.

در بخش دوم، به آداب و وظایف معلم و شاگرد در درس و سایر اشتغالات اشارت رفته است: 1-مداومت و استمرار بحث و اشتغالات علمى؛ 2-خوددارى از جدال و ستیزه‌جویى در بحث، احادیثى در نکوهش جدال و ستیزه در بحث؛ انواع جدال با مردم؛ راه گریز از جدال و ستیزه‌جویى با مردم؛ باید مراقب دسیسه‌هاى ابلیس باشیم؛ 3-نباید از یادگیرى و تحصیل علم و آگاهى در هیچ شرایطى خوددارى کرد؛ 4-انعطاف و تسلیم در برابر حق؛ 5-آمادگى قبلى معلم و شاگرد براى درس؛ 6-رعایت نظافت و لزوم آراستن ظاهر.

ب)آداب و وظایف ویژۀ معلم که داراى سه بخش است: در بخش نخست، آداب و وظایف ویژۀ معلم نسبت به خود به شرح زیر آمده است: 1-احراز شایستگى براى تعلیم؛ 2-حفظ‍‌ شئون علم؛ 3-به کار گرفتن علم؛ 4-حسن خلق و فروتنى؛ 5-دریغ نورزیدن از تعلیم علم؛ 6-کوشش در بذل و اعطا و انفاق علم؛ 7-پرهیز از مواضع تهمت و لزوم هماهنگى رفتار با گفتار معلم؛ 8-شهامت در اظهار حق و جلوگیرى از تخلف.

بخش دوم. آداب و وظایف ویژۀ معلم با شاگردان: 1-ایجاد خلوص در شاگردان؛ 2-تشویق یا ایجاد شوق به علم در فراگیران؛ 3-لزوم مواسات و دلسوزى معلم نسبت به شاگردان؛ 4-استفاده از روشهاى مختلف تنبیه براى منع شاگردان از تخلف؛ 5-فروتنى و نرمش نسبت به فراگیران؛ 6-پرس‌وجو از احوال شاگردان در صورت غیبت آنها؛ 7-اطلاع از نام و مشخصات آنها؛ 8-القاى مطالب علمى درخور استعداد شاگردان؛ 9-تفهیم ترتب و تسلسل منطقى اشتغالات دینى و علمى به شاگردان؛ 10-کوشش در تقریب مطالب به ذهن شاگردان؛ 11-ذکر ضوابط‍‌ و قواعد کلى علوم ضمن تدریس آنها؛ 12-تشویق فراگیران به اشتغالات علمى و تحریض آنها بر تکرار درس، آزمودن هوش و استعداد آنها؛ 13-طرح مسائل دقیق و پرسش از شاگردان و آزمایش هوش آنها؛ 14-احترام به شخصیت شاگرد و اعتراف به اهمیت افکار او؛ 15-رعایت مساوات در التفات و محبت به شاگردان؛ 16-رعایت نوبت شاگردان زیاد در شروع به تدریس؛ 17-رعایت استعداد و تفاوتهاى هوشى شاگردان؛ 18-عدم تقبیح علومى که معلم در آنها تخصص ندارد؛ 19-ارشاد شاگردان به معلمان شایسته؛ 20-آماده ساختن و معرفى مسلمان لایق براى جامعه.

بخش سوم. آداب و وظایف ویژۀ معلم در امر تدریس و جلسه درس: 1-آراستن و پیراستن ظاهر براى تجلیل از مقام علم؛ 2-دعا و حفظ‍‌ همبستگى معلم با خدا در شروع درس؛ 3-ادامۀ این همبستگى براى توفیق در درس؛ 4-جلوس آمیخته با وقار و متانت؛ 5-تعیین و تنظیم جهت جلوس معلم در جلسه درس؛ 6-پالایش قصد؛ 7-حفظ‍‌ وقار و متانت در جلسه درس؛ 8-طرز توجه و نگاه به شاگردان باید حساب شده باشد؛ 9-احترام ویژه به شاگردان با فضیلت و قدردانى از آنها؛ 10-تلاوت قرآن و خواندن دعا قبل از درس؛ 11-استفاده از بهترین قواعد و روش تدریس و تفهیم؛ 12-رعایت ترتب منطقى علوم در تدریس؛ 13-رعایت اعتدال در توضیح مطالب؛ 14-مصونیت معلم از عوارض مخل مزاجى و روحى؛ 15-اهمیت هواى آزاد براى جلسه درس؛ 16-رعایت مصالح شاگردان و مصالح اهم در تقدم و تأخر وقت تدریس؛ 17-رعایت تناسب صدا با محیط‍‌؛ 18-ایجاد انضباط‍‌ و حس مسئولیت اخلاقى در شاگردان؛ 20-مدارا در مورد کیفیت پاسخ به پرسشهاى فراگیران؛ 21-محبت و گشاده‌رویى معلم نسبت به شاگردان تازه‌وارد؛ 22-اعتراف به ناتوانى در مسائلى که نسبت به آنها احاطه ندارد؛ 24-تذکر لغزش و اشتباه پیش از پایان درس؛ 25-اعلام پایان درس؛ 26-به انجام رساندن درس با نصایح اخلاقى؛ 27-ختم درس با دعا؛ 28-درنگ در جلسه درس پس از پایان درس؛ 29-تعیین مهتر براى فراگیران؛ 30-دعا هنگام برخاستن از جلسه درس.

ج)آداب و وظایف ویژۀ شاگرد، که داراى سه بخش است: در بخش اول از وظایف شاگرد نسبت به خود یاد مى‌شود به این ترتیب: 1-پالایش دل از آلودگى؛ 2-غنیمت شمردن فرصتهاى زندگى؛ 3-بریدن از علاقه‌هاى مادى؛ 4-پرهیز از ازدواج؛ 5-دورى از معاشرتهاى نادرست؛ 6-مداومت بر تحرک و کوشش علمى؛ 7-علو همت در پویایى از مقام والاى علمى؛ 8-رعایت مدارج علوم از لحاظ‍‌ اهمیت.

بخش سوم. آداب و وظایف شاگرد در دانش آموختن و قرائت درس و تکیه‌گاههاى او نسبت به استاد و رفیقان و همدرسها: 1-ضرورت حفظ‍‌ قرآن کریم؛ 2-باید مطالعات و اشتغالات علمى فراگیر درخور فهم و استعداد او باشد؛ 3-تصحیح درس و معلومات قبل از اندوختن آن در حافظه؛ 4-جبران لغزشهاى استاد توأم با حفظ‍‌ حرمت او؛ 5-استمرار در بررسى محفوظات؛ 6-برنامه‌ریزى ساعات شبانه‌روز براى اشتغالات علمى؛ 7-انتخاب روز و ساعت ویژه براى آغاز درس؛ 8-شدت اهتمام در مطالعه و بررسى مسائل مربوط‍‌ به درس حدیث؛ 9-دقت و بررسى در مطالعات و محفوظات و منابع آنها؛ 10-پاسدارى از دانش، از طریق نگارش آن؛ 11-اغتنام فرصت دوران جوانى و لزوم والایى همت؛ 12-حفظ‍‌ همبستگى و استمرار شرکت در جلسات درس؛ 13-رعایت آداب ورود به جلسه درس؛ 14-رعایت موازین جلوس در جوار معلم؛ 15-رعایت حق اولویت دیگران نسبت به محل جلوس؛ 16-رعایت ادب نسبت به حاضران جلسه درس؛ 17-نباید محل جلوس دیگران را اشغال کرد؛ 18-شاگرد باید در ردۀ حلقه درس قرار گیرد؛ 19-نباید هنگام جلوس، میان دو فرد مأنوس جدایى انداخت؛ 20-رعایت آسایش حاضران؛ 21-عدم مداخله در درس دیگران؛ 22-عدم مداخله در سخن دیگران؛ 23-ادب نگاهداشتن با استاد و شاگردان؛ 24-رعایت نوبت در درس؛ 25-رعایت موازین جلوس در محضر استاد؛ 26-کسب اجازه از استاد و خواندن دعا به هنگام قرائت درس؛ 27-اهتمام به مذاکره و تکرار سخنان استاد؛ 28-حفظ‍‌ حرمت استاد بگاه مباحثه درس؛ 29-رعایت موازین اخلاقى در نحوۀ مذاکرات علمى؛ 30-وظایف علمى و اخلاقى دانشجویان برجسته.

باب دوم. آداب فتوى و مفتى و مستفتى

ا)شرایط‍‌ و امورى که باید هر مفتى واجد آنها باشد؛ ب)احکام و آداب مفتى:

1-تحصیل زمینه‌هاى افتا و اجتهاد، واجب کفائى است؛ 2-اعتدال مزاجى و روانى مفتى در حین فتوى دادن؛ 3-وظیفه مفتى و مستفتى به هنگام تغییر رأى مفتى؛ 4-آیا در مورد حوادث مشابه و متعاقب لازم است در فتوى تجدید نظر شود؛ 5-باید مفتى به طرز تعبیر مراجعان آشنا باشد.

ج)در آداب فتوى و صدور حکم: 1-اختیار مفتى در ایراد پاسخ کتبى و یا شفاهى به استفتا؛ 2-بیان مفتى باید صحیح و قابل فهم تودۀ مردم باشد؛ 3-پاسخ اجمالى یا تفصیلى استفتاکنندگان؛ 4-رعایت ترتیب در پاسخ به سؤالهاى متعدد؛ 5-سؤال و استفتا نباید به خط‍‌ مفتى باشد؛ 6-هماهنگى پاسخ با پرسش سائل؛ 7-مدارا با استفتاکنندگان در تفهیم جواب مسئله؛ 8-ضرورت دقت مفتى در مطالعۀ نامۀ استفتا؛ 9-اصلاح و جبران لغزشها و کمبودهاى موجود در نامۀ استفتا؛ 10-مشورت با حاضران دربارۀ محتواى نامۀ استفتا؛ 11-باید پاسخ‌نامه استفتا از لحاظ‍‌ خط‍‌ و نگارش واضح باشد؛ 12-باید در پاسخ نامه استفتا تجدید نظر شود؛ 13-محل نگارش پاسخ در نامه استفتا؛ 14-دعا و نیایش به درگاه خداوند متعال هنگام افتا و صدور حکم؛ 15-چه عباراتى را باید بر آغاز و پایان جواب نامۀ استفتا افزود؛ 16-فتوى را باید با مداد نوشت؛ 17-پاسخ نامه استفتا باید در عین اختصار روشن باشد؛ 18-حزم و احتیاط‍‌ و عدم سراسیمگى در پاسخ به استفتا؛ 19-یادآوریهاى لازم در مورد سؤالهاى مربوط‍‌ به ارث؛ 20-باید پاسخ استفتا هوشمندانه نگارش شود تا مستفتى نتواند در آن دستکارى کند؛ 21-عدم توسل به حیله‌هاى شرعى و لزوم راه‌گشایى در برابر مشکلات مستفتى؛ 22-موقع‌شناسى مفتى به هنگام فتوى؛ 23-رعایت نوبت در پاسخ به استفتائات؛ 24-کیفیت جبران پاسخهاى نادرست مفتیان دیگر در نامۀ استفتا؛ 25-کیفیت پاسخ به استفتائات مبهم و مردد؛ 26-ذکر فشردۀ دلیل فتوى و تأکید و تشدید در پاسخ در موارد مناسب.

د)در احکام و آداب و مشخصات مفتى: 1-صفات و مشخصات مفتى؛ 2-ضرورت فحص و تحقیق از مفتى و مجتهد جامع الشرایط‍‌؛ 3-انتخاب مفتى و مرجع تقلید در صورت تعدد مراجع و مفتیان؛ 4-آیا تقلید از مجتهد میت جایز است؛ 5-آیا دربارۀ یک مسئله که در دو موقع اتفاق مى‌افتد باید استفتا را تجدید نمود؛ 6-آیا مقلد و مستفتى در مورد هر مسئله جدیدى از لحاظ‍‌ انتخاب مراجع تقلید آزاد است؛ 7-راه آگاهى از و اطمینان به فتواى مجتهد؛ 8-رعایت ادب در سؤال و استفتا از مجتهد؛ 9-کیفیت فراهم آوردن خطوط‍‌ پاسخهاى مجتهدان بر روى نامۀ استفتا؛ 10-اهمیت کیفیت نگارش نامه استفتا؛ 11-دعاى مجتهد به هنگام نگارش نامۀ استفتا؛ 12-در صورت عدم دسترسى به مفتى تکلیف مستفتى چیست.

باب سوم. در شرایط‍‌ مناظره و آداب و آفات آن

فصل اول. در شرایط‍‌ و آداب بحث و مناظره: 1-مناظره باید به منظور اثبات حق باشد؛ 2-اولویت و اهمیت والاى امر به معروف و نهى از منکر نسبت به مناظره؛ 3-شرط‍‌ مناظره در احکام دینى؛ 4-حق و حقیقت هدف اساسى مناظره؛ 5-شایسته است جلسه مناظره از دید مردم به دور باشد؛ 6-باید مناظره‌کننده پویاى حق باشد؛ 7-ضرورت به کار داشتن انصاف در مناظره؛ 8-مناظره باید با افراد برجسته علمى صورت گیرد.

فصل دوم. آفات و نتایج سوء بحث و مناظرۀ نادرست: 1-عدم پذیرش حق از رهگذر مناظرۀ توأم با جدال؛ 2-تظاهر و ریاکارى؛ 3-خشم و غضب؛ 2-حقد و کینه‌توزى؛ 5-رشک و حسد؛ 6-بریدن از افراد و کناره‌جوئى از مردم؛ 7-سخنان ناروا و گفتارهاى حرام؛ 8-تکبر و خودبزرگ‌بینى؛ 9-کنجکاوى در عیوب مردم و خرده‌گیرى از آنها؛ 10-بدخواهى و احساس شادى از اندوه و بدبختى دیگران؛ 11-تزکیه نفس و خودستایى؛ 12-نفاق و دوروئى.

باب چهارم. آداب و آئین نگارش و نگاهدارى کتاب که ابزار علم است و نیز آداب مربوط‍‌ به تصحیح، ضبط‍‌، نهادن، برداشتن، خریدن، عاریه گرفتن کتاب و امثال آنها:

1-اهمیت کتابت و فواید آن؛ 2-باید نویسنده داراى خلوص نیت باشد؛ 3-اهمیت جمع‌آورى کتابهاى مفید و مورد نیاز؛ 4-استنساخ کتب در چه شرایطى رواست؛ 5-فواید معنوى عاریه دادن کتاب؛ 6-لزوم صیانت و اعاده سریع کتاب عاریتى به صاحب آن؛ 7-حدود استفاده از کتاب عاریتى؛ 8-دقت در نگاهدارى کتاب به هنگام مطالعه و استنساخ؛ 9-کیفیت چیدن کتابها و ترتیب آنها؛ 10-نباید کتاب را دست‌افزار حوائج روزمره قرار داد و به آن صدمه زد؛ 11-باید کتاب خریدارى شده را بازبینى و وارسى کرد؛ 12-باید نام خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص)و ائمه(ع)و دانشمندان(ره)با تجلیل و احترام همراه باشد؛ 13-نباید نویسنده اهتمام خویش را به حسن خط‍‌ محدود سازد، بلکه باید روشن و خوانا بنویسد؛ 14-کیفیت انتخاب و آماده ساختن قلم براى نگارش؛ 15-شیوه نگارش حروف و کلمات؛ 16-پیوسته‌نگارى کلمات وابسته به هم؛ 17-اطمینان به صحت نوشتار از طریق مقابله آن با نسخۀ مورد اعتماد؛ 18-به کار بردن مشخصات املایى در مورد حروف و کلمات؛ 19-نکاتى که باید پس از تصحیح کتاب رعایت شود؛ 20-راه و رسم پیراستن نوشته‌هاى زائد و به کار بردن محل ضرب در نوشتار(کشط‍‌، محو، ضرب)؛ 21-کیفیت تخریج و تدارک عبارات از قلم افتاده؛ 22-فواید مقابله و تصحیح کتاب در معیت شخصیتهاى علمى مورد اعتماد؛ 23-به کار بردن مشخصات املایى و تنوع قلم در رأس مطالب؛ 24-کیفیت حاشیه‌نویسى و نگارش نکات سودمند در حاشیه کتاب؛ 25-عناوین ابواب و فصول و شرح متن کتاب را باید چگونه نوشت.

خاتمه. دربارۀ مطالب مهم و باارزش

مطلب اول. دربارۀ اقسام علوم شرعى و علوم عقلى و ادبى که زیربناى علوم دینى است.

فصل اول. در اقسام علوم شرعى: 1-علم کلام؛ 2-علم کتاب(تجوید، قرائت، تفسیر)؛ 3-علم حدیث(روایت، درایه، اهمیت علم درایة الحدیث، سخنان پیامبر اکرم(ص)دربارۀ اهمیت حدیث. سخنان امام صادق(ع)دربارۀ ارزش و اهمیت حدیث)؛ 4-فقه

فصل دوم. علوم فرعى دینى: 1-شرحى دربارۀ علم کلام؛ یعنى، معرفت خداوند متعال و متعلقات آن، علم به کتاب خدا، حدیث نبوى، فقه و منطق.

مطلب دوم. درجات و مراتب اهمیت علوم دینى و مسائل مربوط‍‌ به آن: 1-علوم واجب عینى(اعتقاد، فعل، ترک)؛ 2-علوم واجب کفائى؛ 3-سنت و وظایف مستحب؛ 4-علومى که تحصیل آنها مطلقا و یا به‌طور مشروط‍‌ حرام است؛ 5-دانش‌هایى که تعلیم و تعلم آنها مکروه است؛ 6-دانشهاى مباح.

مطلب سوم. ترتّب و تسلسل علوم دینى نسبت به محصل و دانشجو: 1-حفظ‍‌ قرآن کریم؛ 2-علم صرف؛ 3-علم نحو؛ 4-علوم دیگر عربیت؛ 5-فن منطق؛ 6-علم کلام؛ 7-علم اصول فقه؛ 8-علم درایة الحدیث؛ 9-قرائت حدیث؛ 10-تفسیر آیات الاحکام؛ 11-کتب فقهى؛ 12-تفسیر کامل کتاب آسمانى مسلمانان و تنوع تفسیر قرآن کریم؛ 13-حکمت؛ 14-حکمت عملى یا اخلاق؛ 15-علم حقیقى؛ 16-عمل و رفتار.

تتمه کتاب. سفارش و اندرزهاى شهید ثانى به دانشجویان.

پیوست ترجمۀ کتاب. آداب سکنى در مدارس: 1-انتخاب مدارس با توجه به حال و هدف بنیانگذاران و وقف‌کنندگان آنها و اجتناب از مدارسى که بنیانگذاران آنها ناشناخته و یا فاقد تقوا به نظر مى‌رسند؛ 2-ویژگیها و وظایف مدرس و معید در مدارس(مدرس، معید، وظایف مدرس ساکن مدرسه، رعایت برنامه و وقت معین براى جلوس در مدرس، وظایف معید نسبت به شاگردان رسمى و غیررسمى)؛ 3-آگاهى از شرایط‍‌ مدرسه و اهتمام به عمل به آنها؛ 4-وظایف محصلان غیررسمى نسبت به درسها و شاگردان رسمى مدرسه؛ 5-ترک معاشرت بى‌ثمر با همگنان و اهتمام به اداى وظایف مربوط‍‌ به اهداف مدرسه؛ 6-رعایت حقوق اهل مدرسه و گذشت از بدیهاى آنها؛ 7-باید قبل از سکناى در مدرسه، همسایگان را ارزیابى کرد؛ 8-آداب ورود و خروج و راه رفتن و بالا و پائین رفتن در مدرسه؛ 9-باید از نشستن و راه رفتن در جایهاى نامناسب خوددارى کرد؛ 10-نکاتى ظریف دربارۀ آداب مربوط‍‌ به جلسه درس.

در پایان پاره‌اى از کتب فارسى و عربى دربارۀ تعلیم و تربیت اسلامى و روان‌شناسى اسلامى به کوتاهى معرفى شده است

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی توصیفی و موضوعی تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات بین المللی هدی، تهران، چاپ اول، 1378ش