أسانيد کتاب التهذيب: تهذيبها و ترتيبها و توحيدها و تمييز المشترک منها

أسانيد کتاب التهذيب: تهذيبها و ترتيبها و توحيدها و تمييز المشترک منها
پدیدآوران	بروجردی، حسین (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	تهذيبها و ترتيبها و توحيدها و تمييز المشترک منها
ناشر	مؤسسة آية الله العظمي البروجردي
مکان نشر	[ايران - قم]
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ اول جلد دهم "تعليقات آية الله العظمي البروجردي" است. جلد يازدهم "دليل أسانيد کتاب التهذيب" مي‌باشد.
موضوع	محدثان شيعه - فهرست‏ها طوسي، محمد بن حسن، 385 - 460ق. تهذيب الاحکام - فهرست‏ها
زبان	عربی
تعداد جلد	11
کد کنگره	‏ب4الف4 / 115 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

أسانيد کتاب التهذيب: تهذيبها و ترتيبها و توحيدها و تمييز المشترک منها اثر آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی (1254-1340ش)، تهذیب و ترتیب اسانید کتاب «تهذیب الأحکام» ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (385 -460ق)) می‌باشد که با تصحیح و تحقیق محمود دریاب نجفی، به چاپ رسیده است.

ساختار

مقدمه‌ای مفصل از مصحح، یک جلد از کتاب را به خود اختصاص داده و پس از آن، مطالب در ده جلد (با مقدمه مجموعاً یازده جلد)، سامان یافته است.

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، به شرح حال کامل و مفصل شیخ طوسی پرداخته شده و اطلاعات جامع و مفیدی، از او، پیرامون ولادت در طوس، دروس ابتدایی، سفر به بغداد، مشایخ و اساتید، تألیفات و روش وی در تألیف آنها، شاگردان، حوادث بغداد و فتنه سلاجقه، هجرت به نجف اشرف و ذریه و فرزندان وی، در اختیار خواننده قرار گرفته و در پایان، به وفات، مدفن، مذهب و برخی از فتاوای ایشان، اشاره شده است.

جلد نخست، با مقدمه مفصل دیگری از مصحح آغاز شده که در آن، ضمن اشاره به نام‌های کتاب «تهذیب الأحکام»، سبب تألیف، تاریخ نگارش، روش تألیف و حواشی و شروحی که بر آن نوشته شده است، به تشریح ساختار و بیان برخی از ویژگی‌ها و خصوصیات کتاب حاضر و نیز اقدامات تحقیقی صورت گرفته در آن، پرداخته شده است.

«تهذیب الأحکام» یکی از‌ مهمترین و مفصل‌ترین جوامع معتبر و قیم قدیمی شیعه اثنی‌عشریه، در حدیث و فقه به‌شمار می‌رود‌. این اثر، یکی از چهار‌ کتاب‌ عمده حدیث و فقه شیعی است که از آنها به عنوان «کتب اربعه» یاد می‌شود و تألیف آن بعد از «الکافي» و «من لا یحضره الفقیه» و پیش از «الإستبصار» صورت گرفته و دارای خصوصیاتی است که بدان‌ جهت از سایر کتب، امتیاز یافته است. تهذیب مشتمل بر تمامی ابواب فقه و جمعاً بیست‌وسه کتاب است که از «کتاب الطهارة» آغاز شده و به «کتاب الدیات» ختم گردیده است و طبق شمارش‌ بعضی‌ از صاحب‌نظران، مشتمل بر 393 باب و 13590 حدیث است. این کتاب شریف که حاوی احکام فقهی با ادله و ذکر نصوص و بیان آنهاست، از بدو تألیف تاکنون، همواره مورد توجه‌ و اعتماد‌ و استناد عموم دانشمندان و فقها بوده و فتاوای خود را بر آن مستند کرده‌اند. مؤلف آن در هر کتاب، بیشتر یا تمام عناوین ابواب و در هر باب، روایات مربوطه را ذکر کرده‌ و در‌ مقام تعارض طبق موازین علمی و اصول اجتهادی، با روشن‌بینی خاصی، آنچه توانسته در رفع تعارض آن کوشیده است. این کتاب در اصل شرح مبسوط و استدلالی بر کتاب «المقنعه» شیخ‌ مفید‌ است‌ که شامل یک دوره فشرده از اصول عقاید و فروع دین است‌ و شیخ، بخش دوم آن را که مربوط به احکام فرعی است، شرح نموده است. به دلیل اهمیت فراوان این کتاب، آثار زیادی پیرامون آن به رشته تحریر درآمده که اثر حاضر، از جمله آنها می‌باشد. مؤلف در این کتاب، به تهذیب و مرتب نمودن اسانید و نیز تمییز اسامی مشترک راویان آن، پرداخته است.

بدون شک، طرح، برنامه و روشی که مؤلف در این ترتیب و تهذیب برگزیده، روشی ابتکاری است که پیش از وی، سابقه نداشته است. وی در این روش، به اسانید ذکر شده در خود کتاب، بیش از سایر کتب رجال، اعتماد نموده است. بر طبق آنچه در ابتدای مقدمه نسخه خطی کتاب موجود است، وی این عمل را پس از ترتیب اسانید کتاب «الکافي» انجام داده و همین امر، او را در تنظیم مطالب کتاب حاضر، یاری رسانده است.

مراحل کار وی در کتاب حاضر را می‌توان، در امور زیر، خلاصه نمود:

مرحله اول: تصنیف اسانید: مؤلف اسانید کتاب «التهذیب» را در سه صنف گردآوری کرده است:

1. مکثرین: کسانی که عدد اسانیدشان، بیش از سایرین بوده است.
2. متوسطین: کسانی که عدد اسانیدشان کمتر از مکثرین و بیشتر از مقلین است.
3. اقلین: کسانی که دامنه اسانیدشان، اندک می‌باشد.

با اتمام این مرحله، مؤلف توانست علاوه بر تعیین مرجع ضمیر در اسانیدی که به واژه «عنه» آغاز شده‌اند، نام کسانی را که سلسله اسانید با آنها آغاز می‌شود را شناسایی کرده و اسامی را از یکدیگر، تمیز دهد و تصحیفات واقع شده در سند را مشخص نماید.

مرحله دوم: ترتیب اسانید: مؤلف در این مرحله، اسانید را بر اساس ترتیب نام اولین کسی که سند با نام او آغاز می‌شود، سپس بر اساس مشایخی که از آنها روایت شده و سپس مشایخ مشایخ تا رسیدن سلسله سند به معصوم(ع)، مرتب نموده است. با اتمام این مرحله، به واسطه استدلال بعضی از اسانید بر بعض دیگر و اعتماد بر اسانید سلیم در علاج اسانید معلول، اشکالات وارد شده بر اسانید، از قبیل تصحیف، سقط و یا زیادت، مشخص و تصحیح شده است.

مرحله سوم: تعلیق اسانید: که نهایی‌ترین مرحله است. در این مرحله که مهمتر از دو مرحله سابق و در واقع، استنتاج از مقدمات گذشته می‌باشد، به تعلیق اسانید پرداخته شده است که می‌توان مهمترین نتایج آن را در امور زیر، خلاصه نمود:

1. تعیین امامی(ع) که در سند وجود دارد؛ به عنوان مثال: در روایتی چنین آمده است: «أحمد بن محمد بن عيسی، عن محمد بن أبي الصهبان، قال: کتب إلی الصادق(ع)» که چنین تعلیق شده است: «مراده ب«الصادق»(ع) هو أبو محمد(ع)».
2. تصحیح اسامی: برخی از اسامی در «التهذیب»، تصحیف شده است که مؤلف، به آنها اشاره نموده است؛ به عنوان مثال:«و عنه قال: حدثني حکیم بن داود، عن سلمة بن الخطاب، عن إبراهیم بن محمد بن علای بن المعلی، عن إسحاق بن داود قال: أتی رجل أباعبدالله(ع)» که چنین تعلیق شده است: «صوابه: «عن علي بن المعلی»، فإبراهیم بن محمد هو الثقي الکوفي مات 283، وعلي بن المعلی أحد شيوخه الذين أکثر عنهم».
3. تمییز و تشخیص اسامی مشترک: اسامی فراوانی در «التهذیب» وجود دارد که با یکدیگر مشترک هستند که مؤلف، به تشخیص و تمییز آنها پرداخته است؛ به عنوان مثال: «الحسن بن محبوب، عن أبان، عن عيسی القمي، عن عمرو بن حریث، قال: سألت أباعبدالله(ع)» که چنین تعلیق شده است: «هو أبان بن عثمان، و عيسی هو عيسی بن عبدالله».
4. تعیین معطوف علیه بر مقرون؛ مانند: «و عنه، عن حماد بن عیسی، عن حریز و القاسم بن محمد، عن الحسین بن أبي العلاء جمیعاً، عن أبي عبدالله(ع) و صفوان بن یحیی، عن العلاء، عن محمد بن مسلم، عن أحدهما(ع)» که چنین تعلیق شده است: «و القاسم بن محمد معطوف علی حماد بن عیسی، و کذا قوله: و صفوان بن یحیی».
5. اشاره به ارسال موجود در اسانید؛ به عنوان مثال: «أحمد بن محمد، عن أبي محمد «عبدالله بن سعيد» الوابشي قال: سألت أباعبدالله(ع)» که چنین به آن اشاره شده است: «رواية أحمد عن أبي محمد الوابشي مرسلة».
6. آگاهی دادن به سقط موجود در اسانید؛ به عنوان مثال: «علي بن الحسین بن فضال، عن أخویه «محمد و أحمد»، عن عاصم بن حمید، عن محمد بن قیس، عن أبي جعفر(ع)» که چنین به آن اشاره شده است: «الظاهر سقوط «أبیهما» من هذا السند، والصواب: «عن أبیهما»، عن عاصم بن حمید».
7. اشاره به وجود زیادت در سند؛ به عنوان نمونه: «عنه، عن علي بن محمد القاساني، عن القاسم بن محمد، عن أبي أيوب، عن سليمان بن داود المنقري: عن حفص بن غياث قال: سألت أباعبدالله(ع)» که چنین تصحیح شده است: «لفظة «عن» زائدة».
8. اشاره به سهو ناسخین؛ به عنوان مثال: «عنه، عن «أحمد بن محمد» السياري، عن أبي الحسن(ع)» که چنین تعلیق شده است: «الظاهر أن المراد بأبي الحسن هو علي بن أسباط، و جملة «علیه‌السلام» من زیادات الأقلام».
9. ثبت اختلاف در نسخ؛ به عنوان مثال: «عنه، عن محمد بن سنان، عن العلاء، عن فضیل، عن أحدهما(ع)» که چنین تعلیق شده است: «صوابه: العلاء بن الفضيل، کما في نسخة، و لعل المراد ب«أحدهما» أحد الإمامين الصادق و الکاظم(ع)».
10. تهذیب برخی از اصول رجالی و استدراک آنها؛ به عنوان مثال: «عنه، عن علي بن أحمد بن أشيم قال: قلت لأبي الحسن(ع)» که چنین تعلیق شده است: «الظاهر أنه أبو الحسن الثالث(ع)، و الشیخ حمله علی الثاني(ع)، و کأنه لذا ذکر علي بن أحد بن أشيم فيمن روی عن الرضا(ع)».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، برخی از مطالب متن، توضیح شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. دشتی، محمد، «تهذیب الاحکام»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه دین، دی 1376، شماره 3.