أسالیب التشویق و التعزیر فی القرآن الکریم

أسالیب التشویق و التعزیر فی القرآن الکریم
پدیدآوران	جلو، حسین جرنو محمود (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1994م / 1414ق
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

أسالیب التشویق و التعزیر فی القرآن الکریم، اثر حسین جرنو محمود جلو، پایان‌نامه کارشناسى ارشد مؤلف در رشته علوم تربیتى است. هدف کلى اثر بررسى و تحلیل روش تربیتى تشویق و تنبیه در قرآن کریم است. این دو روش از اهم روش‌هایى است که براى برانگیختن افراد به تعلم و اطاعت، از آنها استفاده مى‌شود.

دانشمندان چنانکه باید این دو روش را از نگاه قرآن وانکاویده و از پى‌آمد‌‌های روان‌شناختى و تربیتى آن نگفته‌اند. این نگارش در پى بازشکافت این موارد است.

نگارنده هیچ‌گونه بحث مقایس‌‌های انجام نداده است. باب اول که نزدیک به ثلث حجم کتاب است به مقدماتى اختصاص دارد که در مقدمۀ پایان‌نامه‌ها از آنها یاد مى‌شود.

باب دوم و سوم کتاب خواندنى‌تر و نزدیکتر به موضوع کتاب است. در این اثر از منظر روان‌شناسى به مقولۀ تشویق و تنبیه نظر نشده و از دیدگاه‌‌های مخالف هم‌چنانکه باید یاد نشده است، همچنین فلسفۀ تشریع ثواب و عقاب، خوب واشکافى نشده است. در اشاره و استشهاد به آیات و نقل آنها و نیز پرداخت‌‌های آمارى، قدرى زیاده‌روى شده که به حجیم شدن کتاب انجامیده است حال آنکه نبودشان زیانى به مطلب نمى‌رساند. برخى از عنوان‌‌های کتاب (مثلا باب سوم) با محتواى آن چندان سازگار نیست. در فارسى، دست‌کم چهار عنوان کتاب مستقل دربارۀ تشویق و تنبیه نوشته شده است؛ اما مطالعه آنها جاى مطالعه این کتاب را نمى‌گیرد.

مطالب این کتاب در 3 باب و هرباب آن در 3 فصل تنظیم و تحریر شده است. در باب اول به بحث‌‌های مقدماتى، پیشینۀ بحث، و آراء دانشمندان دربارۀ اصلاح رفتار با تشویق و تنبیه پرداخته مى‌شود.

نگارنده براى بازشکافت مقدمات بحث، به نیاز جامعه به تربیت اشاره مى‌کند و از عنایت قرآن به تربیت و علم مى‌گوید و تربیت مستمر را یادآور مى‌شود و ضمن اشاره به اهمیت تربیت براى انسان و فلسفۀ آن، مى‌افزاید: طولانى بودن دوران کودکى در انسان و ضرورت وجود این مرحله براى استمرار نسل آدمى، از عوامل اهمیت تربیت براى انسان است. نگارنده پس از این، به مفهوم تربیت مى‌رسد و یادآورى مى‌شود که در باب تعیین مفهوم و تعریف تربیت، اختلاف فراوان است. وى یکى از علل این ناهمداستانى را رویکرد‌‌های گوناگون به انسان‌شناسى مى‌داند. ایشان در ادامه، به انگیزه‌‌‌های طرح این بحث و نیز اهمیت آن و هدف تحقیق مى‌پردازد و با شرح پار‌‌های از اصطلاحات به کار رفته در کتاب، از روش کار خود در تحقیق مى‌گوید؛ آنگاه، به پیشینۀ بحث در آراء دانشمندان مسلمان متقدم چون: نووى، منذرى، ابن سحنون، غزالى، ابن خلدون و زرنوجى اشاره مى‌کند و به پار‌‌های از تحقیقات تربیت‌پژوهان مسلمان در قرن حاضر در این‌باره مى‌پردازد و گریزى مى‌زند و از آراء برخى از دانشمندان دربارۀ هدف اساسى تربیت یاد مى‌کند، تا از این رهگذر به وسائل و روش‌هایى که لازمۀ تحقق هدف است مى‌رسد و در ضمن آن از تشویق و تنبیه یاد مى‌کند و به اختلاف‌نظر دانشمندان دربارۀ مشروعیت استفاده از این دو ابزار در تربیت مى‌پردازد و آنها را به سه گروه تقسیم مى‌کند:

1) مخالفان استفاده از تشویق و تنبیه؛ 2) مخالفان تنبیه و موافقان تشویق؛ 3) موافقان تشویق و تنبیه. نگارنده پس از شرح کوتاه این سه دیدگاه، در پایان این باب از وسائل جایگزین تنبیه یاد مى‌کند و با اشارتى کوتاه به علل مخالفت برخى از دانشمندان با تشویق و تنبیه بمثابه دو ابزار تربیتى، به باب دوم کتاب مى‌پردازد.

در باب دوم، با هدف‌‌های تربیتى قرآن، میزان کاربرد روش تشویق و تنبیه در قرآن و موارد مجاز به کارگیرى این دو روش آشنا مى‌شویم.

نگارنده در شرح هدف‌‌های تربیتى قرآن، ابتدا اشارتى مى‌کند به جو حاکم بر عربها پیش از نزول قرآن؛ سپس، به آیات مکى و مدنى قرآن مى‌پردازد و آیات را براساس محتواى آنها به آیات عقائدى، عبادى، داستانى و اخلاقى تقسیم مى‌کند. پس از این، از نگرش قرآن به انسان، زندگى و هستى، یاد مى‌کند تا مى‌رسد به مهمترین ارزشها و هدف‌‌های قرآنى و براى توضیح آنها از هدف‌‌های نزول قرآن مى‌گوید و بفرجام از هدف‌‌های زیر یاد مى‌کند:

صداقت و راستى، دانش و شناخت، عمل صالح، وحدت، نیکى، تقوا، احسان و پرستش خالصانۀ خداوند. نگارنده پس از شرح کوتاه هدف‌‌های یادشده، به میزان کاربرد روش تشویق و تنبیه در قرآن مى‌پردازد و از این رهگذر به اهمیت وسائل و روش‌‌های تربیتى اشاره مى‌کند و وسائل تربیتى در قرآن را به دو دسته اقناعى یا عقلى، و عاطفى مثبت و منفى یا ارضائى و عقابى تقسیم مى‌کند و یادآور مى‌شود که قرآن به استفاده از وسائل اقناعى تشویق مى‌کند و در عین حال از وسائل عاطفى (تشویق و تنبیه) هم براى اصلاح رفتار فراوان بهره مى‌برد. نگارنده در ادامه به آیاتى که بر استفاده از تشویق و تنبیه بعنوان وسائل تربیتى تصریح دارند، اشاره مى‌کند و به مواردى از تشویق و تنبیه و مثال‌هایى از ثواب و عقاب در قرآن مى‌پردازد.

بحث فرجامین باب دوم، دربارۀ موارد مجاز به کار بردن ثواب و عقاب در قرآن کریم است. نگارنده موارد جواز استفاده از ثواب و عقاب را در قرآن، شامل موارد زیر مى‌داند:

1) اعمال این دو روش نباید با کرامت و حریت آدمى ناسازگار افتد؛ 2) با اعمال این دو روش باید انگیزه‌‌‌های دینى تقویت شود؛ 3) اعمال این دو روش نباید با فطرت انسان مغایر باشد. نگارنده هریک از موارد یادشده را بشرح مى‌کاود.

موضوع باب سوم، انواع روش‌‌های اصلاح رفتار و مبانى قرآنى آنهاست. در فصل اول این باب، سخن بر سر تقسیم‌بندى روش‌‌های اصلاح رفتار در قرآن است. روش‌‌های قرآنى اصلاح رفتار، چهارگونه یا دسته است: 1) تحریک و تعلیق؛ 2) روش‌‌های ترغیب و ترهیب که بیان قطعى بودن سزاى عمل است؛ 3) ترغیب و ترهیب از راه وصف بهشت و دوزخ و چگونگى آنها؛ 4) اصلاح رفتار از راه قوانین جزائى معین شده در قرآن. نگارنده هریک از چهار مورد فوق را شرح مى‌دهد و به فروعات و آیات مربوط به آنها مى‌پردازد.

فصل دوم این باب، دربارۀ مبانى روش‌‌های اصلاح رفتار در قرآن کریم است که نگارنده براى بازشکافت موضوع، ابتدا به ویژگی‌‌های روش‌‌های اصلاح رفتار در تربیت جدید نظر مى‌کند؛ آنگاه به برجسته‌ترین مبانى تربیتى که روش تربیتى قرآن بر آنها تکیه دارد مى‌پردازد؛ یعنى، اقناع عقلانى، داستان و عبرت‌‌های تاریخى و تحریک عواطف.

فصل فرجامین این کتاب، بررسى آمارى آیات قرآنى دربارۀ ترغیب و ترهیب (تشویق و تنبیه) است.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش