أهداف التربیة الإسلامیة (کیلانی)

أهداف التربیة الإسلامیة
پدیدآوران	کیلانی، ماجد عرسان (نویسنده)
ناشر	ریان
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1419ق /1998م
چاپ	1
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

أهداف التربیة الإسلامیة، تألیف ماجد عرسان کیلانی، کتابی است که در آن تلاش شده در طرحى نو، پخته، منسجم و البته ملى، هدف‌‌هاى تربیت اسلامى بررسى و معرفى شود. نگارنده از هدف‌هاى تربیتى در غرب نیز با دیدى انتقادى یاد مى‌کند. از کشور‌هاى اسلامى و هدف‌هاى تربیتى تقلیدى آنها از اروپا و آمریکا مى‌گوید و به لزوم توجه و بازگشت به هدف‌هاى اصیل تربیت اسلامى مى‌خواند.

عنوان این کتاب در فارسى بى‌اهمال نیست؛ اما، انصافا محتوا و پرداخت آن بکمال تازه است. دقت نظر نویسنده و اطلاعات خوب او از بحث‌هاى تربیتى و نیز خرده‌گیری‌هاى وى بر هدف‌هاى تربیتى غرب و امروز جهان اسلام، بر غنا و گیرایى کتاب افزوده است.

کیلانى، گاه اشاراتى تعرضى به شیعه دارد که ناشى از ناآگاهى اوست (مثلا ص 89). مطالب این اثر را مقایسه کنید با کتاب «اهداف تربیت از دیدگاه اسلام» تهیه شده در پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

این اثر، کندوکاوى است در هدف‌هاى تربیتى اسلام، تکیه نگارنده بر کتاب و سنت است. ایشان مطالب کتاب را در شش باب چند فصلى تنظیم و تحریر کرده است. در باب اول، از نقش اهداف در فعالیتها و فرآیند تربیت مى‌گوید و به بحران تربیت جدید در زمینه اهداف مى‌پردازد و از نیاز مراکز تربیتى جهان اسلام به هدف‌هاى تربیتى اسلام یاد مى‌کند.

موضوع باب دوم تربیت فرد مسلمان یا انسان صالح است. نگارنده در شرح این باب، ابتدا به معناى «عمل صالح» در تربیت اسلامى مى‌پردازد و با استناد به آیات قرآنى، عمل را به سه قسم تقسیم و مبادى پنجگانۀ عمل را شرح مى‌کند؛ سپس، به پاسخ این پرسش مى‌پردازد که تربیت اسلامى براى پرورش انسانى که عمل صالح بکند، چه مى‌کند؛ پس از این، به تربیت نیرو‌هاى عقلانى مى‌رسد و از چهار نکته اساسى در تربیت عقل یاد مى‌کند و با شرح هریک، به شرح کوتاه بحران آزادى در تربیت جدید مى‌پردازد و از مسؤولیت تربیت اسلامى نسبت به آزادى مى‌گوید و به تربیت نیرو‌هاى عقلى در مراکز آموزشى اسلام در گذشته و حال نظر مى‌کند و مى‌افزاید: تربیت جدید در غرب، در بحث نیرو‌هاى عقلى بسیار پیشرفت کرده است. نکته بعد، تربیت متربى براى عشق ورزیدن به مثل اعلى و نمونۀ برتر است که در شرح آن به معناى مثل اعلى، اهمیت، مراتب و انواع مثل اعلى، هماهنگى و سازگارى آن با اوضاع و احوال و نیاز‌هاى روز در عین حفظ اصولى چهارگانه، اشاره مى‌کند.

هدف بعدى، رشد تجربه‌‌هاى دینى و اجتماعى و محیط طبیعى است که در آن از تجربه و اهمیت آن سخن مى‌رود، به تجربیات انسان از طبیعت و جامعه و دین اشاره مى‌شود از حوزه و مراحل تجربه گفته مى‌شود به تجربه‌‌هاى سه‌گانه یادشده در مراکز آموزشى کنونى جهان اسلام پرداخته مى‌شود و سرانجام تجربه در تربیت جدید یادآورى و از برخى از مشکلات آن یاد مى‌شود.

هدف بعدى، تربیت ارادۀ متربى است. نگارنده در شرح این هدف به نکات زیر پرداخته است: معنا و اهمیت و کار اراده، مراتب اراده، شروط شکل‌گیرى اراده و انسجام آن، رابطۀ سطح اراده با سطح مثل اعلى، نبود و ضعف اراده. رشد نیکوى نیروى تسخیرى هدف دیگرى است که از آن سخن به میان آمده است. معناى قدرت تسخیرى، میزان این نیرو، مراتب آن، اهمیت آن، نکات یادشده در شرح این هدف است. نکته بعدى دربارۀ توازن متقن میان اراده و قدرت تسخیرى در تربیت فرد است که در ضمن آن از نتایج منفى عدم توازن میان این دو هدف یاد مى‌شود؛ سپس، مشکل تربیت فرد در هدف‌هاى تربیتى جدید بررسى مى‌شود. بحث فرجامین این باب، دربارۀ بحران تربیت در مراکز تربیتى موجود در جهان اسلام است.

در باب سوم، از تشکیل امت مسلمان بعنوان هدفى دیگر از تربیت اسلامى یاد شده است. نگارنده براى بازشکافت موضوع، ابتدا به شرح معناى امت و امت مسلمان مى‌پردازد و از پیشینۀ تاریخى تشکیل امت مسلمان یاد مى‌کند و از رویکرد اسلام براى اصلاح انحراف‌‌هایى که در باب امت مسلمان در ادیان پیشین رخ داده است مى‌گوید و از نقش منفى و بازدارندۀ تعصبات نژادى عربها در ایجاد امت مسلمان یاد مى‌کند؛ و به اهمیت تشکیل و ایجاد امت مسلمان مى‌پردازد.

عناصر و مؤلفه‌‌هاى امت مسلمان در باب چهارم آمده است، این عناصر عبارتند از:

مؤمنان، هجرت و گرد آمدن در هجرتگاه واحد، رسالت و جهاد، ایواء، نصرت که هرگاه با حفظ شروطى جملگى فراهم آیند، امت مسلمان و یکپارچه شکل مى‌گیرد. نگارنده هر یک از این عناصر را بشرح یاد کرده است.

باب پنجم، دربارۀ سلامت، بیمارى و مرگ امت است. نگارنده در شرح این سه حالت امت مسلمان به نکات زیر مى‌پردازد: در مرحله اول که مرحله سلامت است همه چیز بر محور ولایت و افکار نبوى مى‌گردد و این رمز حیات امت است که نگارنده در شرح آن به رشد تجربیات اجتماعى و طبیعى، رشد دایرۀ روابط اجتماعى، رشد نیرو‌هاى عقلى مى‌پردازد. مرحله بیمارى امت در واقع مرحل‌هاى است که امت بر حول محور شخص مى‌گردد؛ به دیگر سخن، امت از محور افکار به محور اشخاص مى‌گراید و بجاى اندیشه به صاحب اندیشه نظر مى‌کند و رفته‌رفته آثار سوء این گرایش، در تجربه‌‌هاى اجتماعى و طبیعى، نیرو‌هاى عقلى، ارادۀ استوار و نیروى تسخیرى امت هویدا مى‌شود. در مرحله بعدى بیمارى، امت بر محور دوستى و علایق حزبى و گروهى مى‌گردد؛ حالت سوم بیمارى، گردش امت بر محور خانواده است و مرحلۀ چهارم بیمارى امت، آن است که امت بر محور شخص مى‌گردد که تنگ‌ترین دایره حرکت است.

مرحله وفات امت مسلمان هنگامى است که امت بر محور اشیا به حرکت درآید و همه چیز متمرکز بر محور شهوات و بهره‌گیرى مادى از زندگى است. نگارنده پس از این از سرنوشت و فرجام امت مرده مى‌گوید و از پى‌آمد‌هاى مردگى امت یاد مى‌کند؛ و به تناقض بین تربیت فرد و تشکیل امت در هدف‌هاى تربیتى جدید مى‌پردازد.

باب ششم. رشد ایمان به یگانگى بشر و الفت میان بنى آدم:

نگارنده در شرح این بحث، از ضرورت یگانگى و الفت مى‌گوید و آن را از هدف‌هاى تربیت معاصر مى‌خواند به وحدت انسانى و مفاهیم تربیت جهانى معاصر اشاره مى‌کند و از چند فلسفه و مکتب در این باب یاد مى‌کند و به تناقضات موجود میان مفاهیم تربیت جهانى اسلام با نمونه‌‌هاى منطق‌هاى آن در جهان اسلام مى‌پردازد و با چند پیشنهاد در باب تربیت فرد مسلمان یا انسان صالح، ایجاد آزمایشگاه یا کارگاه نمونه‌‌هاى تربیتى و چند پیشنهاد در باب تشکیل امت مسلمان، کتاب را به پایان مى‌برد.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش