الحیاة العلمیة فی مدینة بلنسیة الإسلامیة

الحیاة العلمیة فی مدینة بلنسیة الإسلامیة
پدیدآوران	کریم عجیل حسین (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1976م
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

الحیاة العلمیة فی مدینة بلنسیة الإسلامیة، تألیف کریم عجیل حسین، کاوشی است در حوزۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامى در بخشى از آندلس (اسپانیا)، از سال 92 ه‍ (711 م) تا 495 ه‍ (1102 م) و طبیعى است که در آن به تعلیم و تربیت در آن زمان و مکان هم توجه شود؛ بویژه که هدف اصلى کتاب، بررسى حیات علمى آن دوران در بلنسیه است. نبود منبعى جداگانه در فارسى و عربى دربارۀ حیات علمى بلنسیه و نیز ضرورت توجه امت اسلامى به گذشته افتخارآمیز خود در اقصى نقاط قلمرو اسلام در تاریخ و همچنین لزوم آشنایى با تاریخ تربیت اسلامى و پراکندگى جغرافیایى آن، بر اهمیت مطالعۀ این کتاب مى‌افزاید: باب اول 140 صفحه‌اى این تربیت‌نگاشت، براى تربیت‌پژوهان چندان مفید نیست. همچنین نویسنده هرگاه دربارۀ بلنسیه حرفى براى گفتن نداشته، براى خالى نبودن عریضه به آندلس پرداخته است.

نگارنده مطالب و حاصل تحقیق خود را در چهار باب چند فصلى بسامان کرده است.

نگارنده، در باب اول، به جغرافیاى طبیعى و انسانى بلنسیه مى‌پردازد و از نظام ادارى و اجتماعى آن مى‌گوید و در شرح تاریخ آن سرزمین، نخست از فتح آندلس و حکومتهاى آن مى‌گوید؛ آنگاه، به تاریخ بلنسیه روى مى‌کند و به تحلیل کوتاه آن مى‌نشیند.

باب دوم. مبانى حیات علمى و عوامل رشد آن:

در فصل اول این باب از مبانى و عناصر اساسى حیات علمى در بلنسیه مى‌گوید و از نقش قرآن و دعوت آن به علم یاد مى‌کند، به توجه رسول اکرم صلّى اللّه علیه و اله و به تبع آن جناب، مسلمانان به علم مى‌پردازد و نتیجه مى‌گیرد که زیرساخت حیات علمى در بلنسیه - مانند دیگر نقاط جهان اسلام - اسلام و قانون اساسى آن، قرآن کریم، است.

در فصل دوم از این باب، به عوامل رشد و شکوفایى حیات علمى در بلنسیه مى‌پردازد و از قرآن و نقش آن و نیز وحدت اندیشه و پیوند علمى بلنسیه با جهان اسلام از راههاى گوناگون از جمله سفرهاى علمى و تألیفهاى علمى گوناگون در این شکوفایى مى‌گوید؛ آنگاه، به اوضاع و احوال عمومى در بلنسیه و تأثیر آن در رشد و شکوفایى آن دیار مى‌پردازد و از اوضاع سیاسى، اقتصادى و اجتماعى آن مى‌گوید، سپس، به نقش حکومتهاى اسلامى در این فرآیند اشاره مى‌کند و در ن‌‌هایت از فضاى باز علمى و زمینه‌هاى دموکراتیک رشد و شکوفایى علمى در بلنسیه اسلامى یاد مى‌کند و به باب سوم مى‌رسد.

باب سوم. مهمترین مراکز علمى (جایگاه‌هاى آموزشى) و ویژگیهاى آنها و نیز لقبهاى علمى رایج:

نگارنده، در فصل اول این باب و در شرح مراکز آموزش در بلنسیه به مؤسسات علمى و شبه مؤسسات علمى که به دو گونۀ حکومتى و آزاد تقسیم مى‌شود اشاره مى‌کند و پس از تعریف هریک، از مسجد و نقش آموزشى آن و دشوارى بررسى سهم مسجد در رشد علمى بلنسیه، و نیز از مسجد و نقش آن در آندلس یاد مى‌کند. نگارنده آموزش در مسجد را مرحلۀ دوم آموزش مى‌داند که پس از آموزش در مکتب‌خانه بوده است. سن آموزش در مسجد و عوامل تعیین‌کنندۀ آن، اوقات تدریس و حلقه‌هاى درس، دیگر مطالب این بخش است و پس از آن از مساجد در بلنسیه یاد مى‌شود.

دومین مرکز آموزشى مورد بررسى، مکتب‌خانه است که از رهگذر آن به نکات زیر اشاره مى‌شود: مکتب‌خانه در اندلس، موضوع و مواد آموزشى در مکتب‌خانه، توجه به تربیت در کنار آموزش، سطح فرهنگ مسلمان مکتبى، اجرت تعلیم، انواع مکتب‌خانه (مکتب‌خانه‌هاى دولتى و غیر دولتى)، وجوه اشتراک و افتراق مکتب‌خانه‌هاى دولتى و غیر دولتى، مکتب‌خانه در آندلس. سومین مرکز آموزشى، اماکن تأدیب است. نویسنده براى بازشکافت این بحث از تأدیب و مؤدبان معروف و موضوع تأدیب، بعد فرهنگى مؤدبان، شمار مؤدبان، دستمزد تأدیب در آندلس، یاد مى‌کند؛ آنگاه، خانۀ افراد مورد تأدیب (مؤدّبان)، منزل عالمان، مساجد، کتابخانه‌هاى حکومتى را جایگاه‌هاى تأدیب در آندلس معرفى مى‌کند؛ سپس، به تأدیب و مکانهاى آن در بلنسیه اشاره مى‌کند. مرکز آموزشى بعدى، خانۀ دانشمندان است که به برخى از آنها در آندلس و بلنسیه اشاره مى‌شود. پنجمین محل آموزش کتابخانه است، نگارنده براى واشکافت این مقوله به کتاب و نقش دانشمندان، طلاب، تجار و حکومت آندلس در جلب کتاب به آندلس مى‌پردازد و پس از اشاره به تألیفات آندلسى و عوامل دخیل در تحقق آنها و نیز صنعت کاغذسازى، نسخه‌بردارى، خطاطى، تجلید، صحافى در آندلس، به انواع کتابخانه (عمومى، مساجد، قصرها و خصوصى) نظر مى‌کند. و به کتابخانه در بلنسیه مى‌پردازد؛ پس از این، از کاغذفروشیها، در بلنسیه و نقش آموزشى آنها مى‌گوید و در ادامه به شبه مؤسسات آموزشى، (قصرها، باغها، مزارع و گردشگاهها) در آندلس و بلنسیه اشاره مى‌کند.

در فصل دوم این باب، روشهاى تدریس واکاوى مى‌شود؛ یعنى، سماع، قرائت و اجازات علمى که نگارنده هریک را در آندلس و بلنسیة بررسى مى‌کند.

فصل سوم این باب دربارۀ لقبهاى علمى در آندلس و بلنسیه است که عبارتند از: امام، حافظ، علامه، عالم، شیخ، فقیه، محدث، مقرى، معلم، مؤدب و جز اینها (ادیب، نحوى، کاتب، شاعر، خطیب و زبان‌آور).

باب چهارم. زمینه‌ها و حوزه‌هاى حیات علمى:

نگارنده، در فصل اول این باب از فعالیتهاى علمى در آندلس و بلنسیه مى‌گوید و به شکوفایى و گسترش دانشهاى زیر در آن دو دیار اشاره مى‌کند: علوم شرعى (حدیث، فقه، قرآن و علوم وابسته به آن)، زبان و ادبیات (شعر، عروض، خطابه، دبیرى و نامه‌نگارى و نحو)، تاریخ، علوم تجربى (پزشکى، نجوم، حساب و هندسه)، علوم و فنون دیگر (تعبیر خواب، جغرافیا، کلام، موسیقى و معمارى). نویسنده برخى از بزرگان هریک از این علوم و فنون را نام مى‌برد و آثار برجستۀ آنها را نیز معرفى مى‌کند.

در فصل دوم این باب به روابط علمى بلنسیه با جهان اسلام مى‌پردازد و نخست از تأثر بلنسیه از جهان اسلام و بعد از تأثر جهان اسلام از بلنسیه مى‌گوید، از روابط علمى بلنسیه و آندلس یاد مى‌کند، و به مظاهر و نمونه‌‌‌هایى از این روابط علمى و نام و آثار عالمانى که در این تبادلهاى علمى دخیل بوده‌اند، مى‌پردازد.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش