الأشباه و النظائر على مذهب أبي حنيفة النعمان

الأشباه و النظائر على مذهب أبي حنيفة النعمان
پدیدآوران	ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم (نویسنده) عميرات، زکريا (مصحح)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1419ق. = 1999م.
چاپ	چاپ يکم
موضوع	اشباه و نظاير (فقه) فقه حنفي - قرن 10ق. فقه - قواعد
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏5الف 2الف / 169/3 BP

الأشباه و النظائر علی مذهب أبي‌حنيفة النعمان، اثر زین‌الدین بن ابراهیم، معروف به ابن نجیم مصری، یکی از مهم‌ترین کتب فقهی مکتب حنفی است که به زبان عربی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و مؤلف آغاز گردیده و مطالب دربردارنده مجموعا هفت فن می‌باشد.

گزارش محتوا

در مقدمه ناشر، ضمن ارائه شرح حال نسبتا مختصری از نویسنده به بیان اجمالی محتوای کتاب پرداخته شده است. در مقدمه مؤلف نیز محتوای کتاب، به‌صورت خلاصه، توضیح داده شده است.

فن اول، در معرفی قواعد فقهی است که بسیاری از فروعات و احکام، به آن بازمی‌گردد و در واقع، همان اصول فقهی می‌باشند که فقیه به‌وسیله آنها، به درجه اجتهاد می‌رسد. این قواعد، در دو بخش زیر، معرفی شده‌اند:

الف)- قواعد نوع اول؛ که دربردارنده شش قاعده زیر است:

1. «لا ثواب إلا بالنية»؛ که در آن، به بیان اموری که نیت در آنها شرط است و اموری که نیت در آنها شرط نمی‌باشد پرداخته شده و اعتبار نیت در عبادات، معاملات، خصومات، مباحات، مناهی و تروک، بحث و بررسی شده است.
2. «الأمور بمقاصدها»؛ در این بخش، به بحث پیرامون این موضوع پرداخته شده است که شیء واحد، به‌اعتبار آنچه که برای آن قصد شده، به حلیت و حرمت، متصف می‌گردد. از جمله مباحث این قسمت، عبارت است از: بیان حقیقت نیت؛ آنچه که نیت برای آن تشریع شده؛ تعیین منوی و عدم آن؛ بیان صفت منوی در فریضه، نافله، ادا و قضاء؛ بیان اخلاص؛ جمع بین دو عبادت با نیت واحد؛ وقت نیت؛ عدم اشتراط استمرار نیت؛ محل و شروط نیت.
3. «اليقين لا يزول بالشك»؛ که در آن، به بحث پیرامون قواعد ذیل، پرداخته شده است: «اصل بقای ما کان علی ما کان»، «اصل برائت ذمه»، «اصل عدم در جایی که شک در فعل و عدم آن شود»، «اصل عدم»، «اصل اضافه حادث به نزدیک‌ترین اوقات آن»، «اصل بودن اباحه، حظر یا توقف در اشیاء» و «اصل تحریم در ابضاع».
4. «المشقة تجلب التيسير»؛ در این قسمت، به بیان اسباب تخفیف پرداخته شده است که عبارتند از: سفر، مرض، اکراه، نسیان، جهل، عسر، عموم بلوی و نقص.
5. «الضرر يزال»؛ در این بخش، به بیان ابوابی از فقه که مبتنی بر این اصل می‌باشند، پرداخته شده و قواعد ذیل، بررسی شده است: «الضرورات تبيح المحظورات»، «ما أبيح للضرورة يتقدر بقدرها» و «الضرر لا يزال بالضرر».
6. «العادة محكمة»؛ در این بخش به بیان فروعات این قاعده در آب جاری، آب کثیر، حیض، نفاس، عمل مفسد نماز، روزه یوم الشک و دو روز قبل از رمضان، قبول هدیه و... پرداخته شده است.

ب)- قواعد نوع دوم، که نوزده قاعده زیر را در خود جای داده است:

1. «الاجتهاد لا ينقض بمثله»؛ در این بخش، به بیان این موضوع پرداخته شده است که اگر قاضی شهادت کسی را رد کرد، قاضی دیگری نمی‌تواند شهادت او را بپذیرد، مگر در موارد استثنا.
2. «إذا اجتمع الحلال و الحرام غلب الحرام علی الحلال».
3. «هل يكره الإيثار بالقرب»؛ در این قسمت، قول شافعیه و حنفیه درباره ایثار، مورد بحث و مقایسه قرار گرفته است.
4. «التابع تابع»؛ در این بخش، قواعد مربوط به تبعیت، بررسی گردیده است، از جمله: «التابع يسقط بسقوط المتبوع»، «التابع لا يتقدم علی المتبوع» و....
5. «تصرف الإمام علی الرعية منوط بالمصلحة»؛ در این بخش، تصرف قاضی در اموال ایتام و اوقاف نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
6. «الحدود تدرأ بالشبهات»؛ در این قسمت به بحث از قصاص نیز پرداخته شده و در این قاعده، قصاص هم مانند حدود شناخته شده است، مگر در پنج مورد که به‌تفصیل، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
7. «الحر لا يدخل تحت اليد».
8. «إذا اجتمع أمران من جنس واحد و لم يختلف مقصودهما دخل أحدهما في الأخر غالبا»؛ از جمله موضوعاتی که در این قسمت، بدان پرداخته شده، عبارت است از: اجتماع حدین، تحیت مسجد و دو رکعت نماز طواف و تلاوت آیه سجده، تعدد سهو در نماز و فرق میان جابر نماز و جابر حج، تکرار زنا، شرب خمر و یا قذف، چندین بار وطی در رمضان و....
9. «إعمال الكلام أولی من إهماله متی أمكن و إلا أهمل»؛ مسائل وقف و طلاق، از جمله موضوعات این بخش می‌باشد.
10. «الخراج بضمان».
11. «السؤال معاد في الجواب» و بيان كلمة «نعم» و «بلی».
12. «لا ينسب إلی ساكت قول».
13. «الفرض أفضل من النفل إلا في مسائل».
14. «ما حرم أخذه حرم إعطاؤه إلا في مسائل».
15. «من استعجل بالشيء قبل أوانه عوقب بحرمانه».
16. «الولاية الخاصة أقوی من الولاية العامة»؛ در این بخش، به توضیح مراتب ولایت پرداخته شده است.
17. «لا عبرة بالظن البين خطؤه».
18. «ذكر بعض ما لا يتجزی كذكر كله».
19. «إذا اجتمع المباشر و المتسبب أضيف الحكم إلی المباشر».

در فن دوم به بیان فواید، بر اساس ابواب کتب فقهی، از کتاب طهارات تا کتاب فرائض، پرداخته شده است.

فن سوم، به بحث جمع و فرق از اشباه و نظائر، اختصاص یافته است. اشباه و نظائر در اینجا، به معنی مسائلی است که شبیه یکدیگر بوده، ولی در حکم، به دلیل امور خفیه‌ای که کسی جز فقیه آنها را درک نمی‌کند، با یکدیگر تفاوت دارند؛ مثل احکام ناسی و جاهل و مکره و....

عنوان سایر فنون کتاب، عبارت است از: «معماهای فقهی»، «ترفندها»، «فروق» و «حکایات».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح و تشریح کلمات سخت و دیریاب و توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.