امثال و حکم (زین‌الدین رازی): تفاوت میان نسخه‌ها

سهم ایرانیان در پیشرفت فرهنگ و ادبیات و زبان عربی به‌ویژه در حوزه‌های فنی مثل بلاغت، صرف، نحو، نگارش، خطابه، نقد و ... بر اهل تحقیق پوشیده نیست. یکی از فعالیت‌های مهم ایرانیان در این عرصه پهناور، مربوط به حوزه امثال و حکم است که از دیرباز به آن توجه شایانی شده است و کتاب‌هایی که امروز در دست داریم شاهد این مدعاست. کتاب امثال و حکم تألیف محمد بن ابوبکر عبدالقادر رازی از جمله این آثار است<ref>عطایی، یحیی، ص 139</ref>‏.

در ابتدای کتاب شرح‌حال نویسنده و آثار او ارائه شده است.<ref>ر.ک: مقدمه، ص6-5</ref>‏.

کتاب در ده فصل با موضوعات مختلف طبقه‌بندی و تدوین شده و هر فصل شامل ابیاتی از شاعران مختلف که در بین ادیبان و شاعران مثل رایج بوده است. یکی از تفاوت‌های کتاب با بیشتر آثار نوشته شده در این زمینه منظوم بودن مثل‌های آن است... تقریباً تمام اشعار وارده در کتاب با مبادی اخلاق اسلامی تطبیق دارد و اگر چند بیتی هم احیاناً با مبادی اسلامی منطبق نمی‌باشد، رازی بر آن‌ها معترض شده و خواننده را از این امر آگاه نموده است و این خود بهترین امتیاز برای کتاب رازی محسوب می‌شود. حال آن‌که در کل کتاب فقط دو مورد، رازی از لحاظ شریعت بر مفهوم بیت معترض شده است <ref>عطایی، یحیی، ص 140</ref>‏.

رازی در این کتاب امثال شعری از کتب گذشتگان را انتخاب کرده است. ارزش کتاب از آنجا روشن می‌شود که کتاب او از بین صدها کتابی که در امثال و نوادر و اشعار نوشته شده برگزیده شده است.<ref>ر.ک: مقدمه، ص 7</ref>‏

{{ب|''سوی جنة الفردوس ان نعیمها''|2='' یدوم و ان الموت لا شک نازل''<ref>ر.ک: متن کتاب، ص 15</ref>‏}}

{{ب|''کلوا الیوم من رزق الاله و ابشروا''|2=''فانّ علی الرحمن رزقکم غدا''<ref>ر.ک: همان، ص16</ref>‏}}

{{ب|''الا انما الدنیا علی المرء فتنة''|2=''علی کل حال اقبلت ام تولّت''<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>‏}}

در بخش دوم کتاب، امثال و حکمت‌ها در قالب مصرع ذکر شده است. گوینده برخی از این امثال مشخص نیست: «الخیر اجمع فیما یصنع الله».<ref>ر.ک: همان، ص113</ref>‏ (خیر در هر چه که خدا می‌کند فراهم‌تر است <ref>حریرچی، فیروز، ص 255)</ref> یا «و فی الانام و فی الزمان معتبر» (میان مردم و روزگار جای عبرت است <ref>حریرچی، فیروز، ص 255)</ref> یا «و الدهر بالانسان دواری» (روزگار انسان را در احوال گوناگون در آورد <ref>حریرچی، فیروز، ص 255)</ref> و یا «المرء یجمع و الزمان یفرق» (انسان‌ مال می‌اندوزد و زمانه آن را می‌پراکند <ref>حریرچی، فیروز، ص 255)</ref>.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص114</ref>‏

مشابه برخی از این امثال معروف‌تر است: به‌عنوان‌مثال «ان الغریق بکل حبل یعلق».<ref>ر.ک: همان، ص122</ref>‏ مشابه «الغریق یتشبث بکل حشیش» است؛ یعنی غریق به هر گیاه خشکی چنگ می‌زند. یا «احب شیء الی الانسان ما منعا».<ref>ر.ک: همان، ص129</ref>‏ که مشابه «الانسان حریص علی ما منع» است (انسان بر آنچه از آن منع می‌شود حرص می‌ورزد).

البته مشابه فارسی برخی امثال زیباتر و گویاتر است: «جرح اللسان کجرح الید».<ref>ر.ک: همان، ص123</ref>‏ (زخم‌زبان مانند زخم دست است) که در زبان فارسی چنین آمده: «زخم‌زبان از زخم شمشیر بدتر است». و کل اناءٍ بالذی فیه یرشح: از کوزه همان برون تراود که در اوست.<ref>ر.ک: همان، ص131</ref>

از جمله مشکلات تحقیق کتاب، مشخص نبودن شاعر 260 بیت و 247 مصراع است. همچنین عباراتی وجود دارد که گوینده آن‌ها معلوم نیست.<ref>ر.ک: همان، ص 4-3</ref>‏ محقق کتاب مصادر اصلی ابیات و قصه‌های بعضی مثل‌ها را ذکر کرده است. و بسیاری از شاعرهای غیر مشهور را معرفی کرده است. ضبط صحیح متن را متذکر و بعضی الفاظ را شرح نموده است.<ref>ر.ک: مقدمه، ص7</ref>‏

در امثال و حکم رازی‌ از‌ مجموع نهصد‌ مثل‌، 128 مورد (یعنی بیش از یک‌هشتم) از آن متنبی است.<ref>ر.ک: ابن الرسول، سید محمدرضا، ص20</ref>‏.