موسوعة الأحاديث و الآثار الضعيفة و الموضوعة

موسوعة الأحاديث و الآثار الضعيفة و الموضوعة
پدیدآوران	حلبی، علی بن حسن (علی حسن علی الحلبی) (نویسنده) قیسی، ابراهیم طه (گردآورنده) مراد، حمدی محمد (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	موسوعة الأحاديث و الآثار الضعيفة و الموضوعة: مرتبة علي الحروف الهجائية و يليها فهارس الابواب الفقهيه "و تشتمل المصنفات المفردة في الضعيفة، و الموضوعة، و المشتهرة"
ناشر	مکتبة المعارف
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	1419ق. = 1999م.
چاپ	چاپ يکم
شابک	‎9960-830-59-4
موضوع	احاديث مجعول - نقد و تفسير محدثان اهل سنت
زبان	عربي
تعداد جلد	15
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ح‎‏8‎‏م‎‏9 / 111/9 BP

موسوعة الأحاديث و الآثار الضعيفة و الموضوعة، عنوان مجموعه‌ای است 15 جلدی به زبان عربی که با تلاش علی حسن علی حلبی، دکتر ابراهیم طه قیسی و دکتر حمدی محمد مراد نوشته شده است. نویسندگان این مجموعه، دایرة‌المعارفی از احادیث و آثار ضعیف و جعلی را در این کتاب، گرد آورده‌اند. این دایرة‌المعارف که بر اساس حروف الفبا مرتب شده، شامل فهارس ابواب فقهی هم هست و همچنین تک‌نگاری‌هایی در روایات ضعیف و جعلی و مشتهر دارد. مكتبة المعارف ریاض، اولین چاپ این مجموعه را در 1419ق/1999م، رقم زده است.

نام کامل کتاب که روی جلد آن آمده، «موسوعة الأحاديث و الآثار الضعيفة و الموضوعة مرتبة علی الحروف الهجائية و يليها فهارس الأبواب الفقهية و تشتمل المصنفات المفردة في الضعيفة و الموضوعة و المشتهرة» است.

ساختار

جلد اول کتاب، حاوی مقدمه‌ای مفصل و سپس متن اصلی است و سایر مجلدات ادامه مطالب متن را در خود دارند. مطالب این دانشنامه بر اساس ترتیب الفبایی ذکر شده است. در نگارش این اثر از 78 منبع استفاده شده که در صفحه 213 تا 216 از مقدمه کتاب از آنها نام برده شده و در صفحات 49 تا 211، ترجمه مختصری از این کتاب‌ها و مؤلفانشان، اغلب با استفاده از مقدمه‌هایی که محققان این کتاب‌ها بر آنها نوشته‌اند، ارائه شده است. از جمله این منابع می‌توان به: «الآثار المرفوعة في الأخبار الموضوعة»، «الأباطيل و المناكير و الصحاح و المشاهير»، «إتقان ما يحسن من الأخبار الدائرة علی الألسن»، «أحاديث القصّاص»، «أحاديث مختارة من موضوعات الجورقاني و ابن الجوزي»، «الإخبار بما فات من أحاديث الاعتبار»، «الأربعون الودعانية الموضوعه» و... اشاره کرد.

گزارش محتوا

در مقدمه مفصلی که بر جلد اول این دایرةالمعارف نوشته شده، درباره این دانشنامه و شیوه عمل در آن چنین توضیح داده شده: شاید از زمانی که اشتغال به احادیث نبوی وجود داشته، وجود کتاب‌هایی درباره احادیث ضعیفه و موضوعه وجود داشته و کسانی بوده‌اند که سعی در حفظ میراث امت اسلامی داشته و بر این نهضت حساس بوده‌اند. از اینجا اندیشه تدوین دانشنامه‌ای جامع درباره احادیث ضعیفه و موضوعه شکل گرفته است که شامل سایر کتاب‌ها و مصنفاتی باشد که انواع احادیث ضعیف را در خود جمع کرده‌اند. تقسیم کار در این دانشنامه در 3 مرحله انجام شده است: مرحله اول: شامل کتاب‌ها و مصنفات و مؤلفاتی در احادیث ضعیفه و موضوعه و مشتهره و کتاب‌های انتقادات و تعقبات است. مرحله دوم: شامل کتاب‌های علل و ضعفا و تخاریج و تواریخ و شروحات حدیثیه است. مرحله سوم: دربردارنده کتاب‌های فقهی و تفسیر و دیگر علوم می‌باشد.

درباره شیوه عمل در این دانشنامه چنین توضیح داده شده است: اول: به تقسیم متون مرحله اول در دو قسم پرداخته شده: قسم اول: شامل احادیث قولی و فعلی است؛ احادیث قولی احادیثی است که با قول منسوب به رسول خدا(ص) آغاز شده و احادیث فعلی، احادیثی است که با قول منسوب به رسول خدا(ص) آغاز نشده یا در اثنای آن قولی که دلالتش آشکار باشد از پیامبر(ص) وجود ندارد. قسم دوم: آثار و اخبار و حِکم؛ این موارد منسوب به کسانی از صحابه و تابعین و یا پایین‌تر از آنها هستند که در آخر کتاب با ترتیب الفبایی مستقل، آمده‌اند. دوم: متون اثر بر اساس حروف الفبا مرتب شده است و در این ترتیب، برخی ملاحظات مراعات شده است:

1. حرف الف با همزه ممدوده، آغاز شده است؛ مثل «آخر» و «آتی».
2. میان همزه وصل و قطع و همچنین همزه فوق و تحت، تفاوتی گذاشته نشده و همه این موارد به‌عنوان حرف «الف» در نظر گرفته شده است.
3. در کلماتی که «ال» تعریف دارند، کلمه مورد نظر در آخر حرف مربوط به خودش ذکر شده است؛ مثلا «القرآن» در آخر حرف قاف آمده است.
4. اگر «ال» تعریف در ابتدای کلمه دوم متن آمده باشد، حرف اول کلمه الف در نظر گرفته شده و حرف دوم لام و سپس حرف سوم هرچه که بوده، لحاظ شده است.
5. حرف «ة» به‌صورت «ه» در نظر گفته شده است.

سوم: متون مشابه در هم ادغام شده است و در این موارد به نص اکمل اعتماد شده و منبع یا منابعش به آن منسوب شده است؛ هرچند در میان این متون، تفاوت‌های اندکی بوده باشد که البته در معنی، تأثیر مهمی ندارد. اما اگر در میان دو متن، اختلافی در برخی از معانی و الفاظ وجود داشته که مدلول و معنای آن را متفاوت می‌کرده، به‌عنوان متن مجزّایی در نظر گرفته شده است. چهارم: نام‌های کتاب‌های مصادر در دانشنامه هنگام ارجاع به آن در تخریج، مختصر شده و در ابتدای هر جلد ذکر شده است تا رجوع به آن آسان شود و شناخت مدلولاتش راحت‌تر باشد. این منابع بر اساس حروف الفبایی تنظیم شده است. پنجم: اگر حرف اول حدیث متشابه، مختلف باشد، در هر دو جا بر حال خودش رها شده و بر اساس حروف الفبا در هر دو جا ذکر شده است؛ این امر در جایی که اختلاف، خیلی کم باشد مراعات نشده است. ششم: در آخر این کتاب، فهرستی فنی ارائه شده که برحسب موضوعات و ابواب، مرتب شده است و هر بابی از موضوعات، خودش بر اساس حروف الفبایی ارائه شده و به شماره مربوطه به آن در «دانشنامه» اشاره شده است و برای آثار وارده از علامت اختصاری «ث» استفاده شده است. هفتم: لازم به ذکر است که برخی از احادیث ذکرشده در کتاب احادیث ثابت و صحیحی هستند؛ این احادیث در «بخاری» یا «مسلم» یا هر دوی اینها یا کتاب‌های معتبر دیگر ذکر شده است. درهرحال، وجود متون صحیحه در این «دانشنامه» که درباره احادیث موضوعه و ضعیف نوشته شده، به اعتبار صحت در اسناد آنهاست، نه متن آنها و به اعتبار احکام مصنفین در کتاب‌ها و مؤلفاتشان است نه به اعتبار ترجیح دادن وجه صواب از اختلافات آنان. هشتم: ارجاع ضمن تخریج در مواردی که کتاب، شماره‌بندی داشته باشد، به شماره و در مواردی که شماره ندارد به صفحه است. نهم: کار نویسندگان این دانشنامه، جمع و ترتیب مطالب است و عمده در آن جمع و ترتیب مطالب نویسندگان دانشنامه‌ها بوده است؛ لذا در این اثر نباید دنبال تحقیق درباره ثبوت یا عدم ثبوت حدیث گشت و این کار، خودش نیاز به اثری مستقل دارد.

وضعیت کتاب

در صفحات 29 تا 47 جلد اول کتاب، از 78 اثر از دانشنامه‌هایی که درباره احادیث و آثار ضعیفه و موضوعه نگاشته شده، به‌ترتیب حروف الفبایی، نام برده شده است. همچنین در صفحه 49 تا 211 جلد اول کتاب، ترجمه مختصری از منابع این دانشنامه (78 منبع) به‌ترتیب وفیات مصنفین همراه با ترجمه مختصری از مؤلفان آنها و چاپی که بر آن اعتماد شده، ارائه شده و در غالب این ترجمه‌ها از مقدمه‌هایی که محققان این کتاب‌ها بر آنها نوشته‌اند، استفاده شده است. مكتبة المعارف ریاض، اولین چاپ این مجموعه را در 1419ق/1999م، انجام داده است.

منابع مقاله

مقدمه جلد اول کتاب.