أخبار قبائل الخزرج: تفاوت میان نسخه‌ها

'''أخبار قبائل الخزرج'''، اثر [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|ابومحمد عبدالمؤمن دمیاطی]] (613- 705ق/ 1217- 1306م) کتابی است در ذکر انساب و تراجم قبایل منسوب به خزرج بن حارثه که با تحقیق [[بیتی، عبدالعزیز بن عمر|عبدالعزیز بن عمر بن عمد بیتی]] به چاپ رسیده است.

پیرامون اهمیت این اثر، می‌توان بدین نکته اشاره کرد: این کتاب، اولین کتابی است که به‌صورت اختصاصی، به اخبار، تراجم و انساب قبایل خزرج بن حارثه، برادر اوس بن حارثه پرداخته است<ref>مقدمه، ج1، ص11</ref>.

در مقدمه، ابتدا به موضوع کتاب و نویسنده آن اشاره گردیده<ref>مقدمه، ج1، ص9- 10</ref> و سپس ضمن بیان اهمیت کتاب<ref>همان، ص11</ref>، به ترسیم کلی مباحث آن پرداخته شده<ref>همان، ص28</ref> و سپس مقدمه‌ای در بیان اهمیت علم نسب و جایگاه آن در نزد عرب مطرح گردیده<ref>همان، ص33</ref> و در پایان به مشکلات موجود در راه تحقیق و تصحیح کتاب، اشاره شده است<ref>همان، ص43</ref>.

اثر حاضر، دربردارنده انساب و تراجم مردان و زنانی از قبیله خزرج بن حارثه می‌باشد که یا از صحابه پیامبر(ص) و تابعین بوده و یا اینکه پس از تابعین، تا معاصرین مؤلف در قرن هفتم هجری زندگی می‌کردند. این کتاب، علاوه بر شرح‌حال، دربردارنده سیره و روایاتی است که این قبیله از پیامبر(ص) نقل نموده‌اند. نویسنده به مواضع این احادیث و اخبار در کتب مختلفی که به نقل این روایات پرداخته‌اند، اشاره نموده است<ref>همان، ص11</ref>.

اوس و خزرج، فرزندان حارثة بن ثعلبة بن عمرو بن عامر بن حارثة بن امرؤالقیس بن ثعلبة بن مازن بن ازد بن غوب بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان می‌باشند. تمامی قبایل یمنی، به قطحان منتهی می‌شوند. این قبایل، در یمن سکونت داشتند اما به دلیل برخی مسائل، از هم متفرق شدند. دو قبیله اوس و خزرج، در حدود سال 207م، در مدینه ساکن شده و در صدر اسلام، به انصار معروف گردیدند<ref>همان، ص12</ref>.

در فصل اول، به بحث پیرامون عصر و دورانی پرداخته شده است که [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]]، در آن می‌زیسته است. وی بیش از نود سال عمر کرده و در اوایل قرن هفتم تا ابتدای قرن هشتم هجری (613- 705ق) در دیار مصر، زندگی می‌کرده است. قرن هفتم هجری، شاهد تحولات اساسی در حیات سیاسی مصر بوده و دولت اسلامی آنذاک تحت سلطنت خلفای بنی‌عباس در بغداد، بر آن حکومت می‌کردند؛ اما پایه‌های این حکومت در آن دوران، تضعیف شده و حکام فقط به ظواهر دینی اکتفا کرده و همواره بین حکام محلی، جنگ و درگیری اتفاق می‌افتاد. پس‌ازآن نیز مصر و بیشتر بلاد شام، تحت سلطنت بازماندگان صلاح‌الدین ایوبی و جنگ‌های داخلی و کشمکش و نزاع قدرت، قرار داشت و [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] حکومت برخی از سلاطین ممالیک از جمله سلطان ناصر محمد بن قلاوون را درک نموده است<ref>متن کتاب، همان، ص51</ref>.

در فصل دوم، به معرفی نام و نسب، زمان ولادت، خانواده و خصوصیات اخلاقی مؤلف، پرداخته شده است. نام او، عبدالمؤمن بن خلف بن شرف بن خضر بن موسی تونی [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] و کنیه‌اش، ابومحمد و ابواحمد و معروف‌ترین لقبش، شرف‌الدین بوده و در تونه، از قریه‌های تنیس از توابع دمیاط مصر به دنیا آمده است<ref>همان، ص57</ref>.

در فصل سوم، به توجه و عنایت خاص [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] به علوم مختلف و تبحر وی در آنها، اشاره شده است. این علوم، عبارتند از قرائات، فقه و اصول، لغت عربی و علوم مربوط به آن، علوم حدیث و تاریخ و نسب<ref>همان، ص65</ref>.

# عراق از جمله موصل، ماردین، حران، سنجار و بغداد<ref>همان، ص77</ref>.

فصل پنجم، به معرفی شیوخ و اساتید مؤلف، اختصاص یافته است. مصادر و منابع مختلف، در تعیین تعداد شیوخ [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] دچار اختلاف شده‌اند، به‌گونه‌ای که برخی تعداد آنها را بیش از 1000 نفر، برخی 1030 نفر، برخی 1250 نفر، برخی 1270 نفر، برخی 1300 نفر و برخی نیز، این تعداد را تا 1331 نفر ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، می‌توان از: احمد بن عمر بن ابراهیم انصاری مالکی (578- 656ق)، احمد بن مفرج بن علی دمشقی (555- 650ق)، سلیمان بن عبدالمجید بن حسن عجمی حلبی (606- 656ق)، طه بن ابراهیم بن ابی‌بکر اربلی (متوفی 676ق)، و عبدالله بن حسن بن محمد عمادی هکاری (547- 652ق) نام برد<ref>همان، ص97- 98</ref>.

در فصل ششم، به معرفی شاگردان [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] پرداخته شده است. بسیاری از شاگردان وی، از بزرگان ائمه، حفاظ مشهور و از اصحاب تصانیف بسیار و مهمی بوده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: [[نویری، احمد بن عبدالوهاب|فخرالدین احمد بن عبدالوهاب نویری]] (677- 733ق)، علم‌الدین قاسم بن یوسف تجیبی سبتی (670- 730ق) و تقی‌الدین محمد بن ابی‌بکر اخنائی سعدی (660- 750ق)<ref>همان، ص103- 104</ref>.

در فصل هفتم، از خلال تتبع اقوال علمای هم‌عصر و هم‌وطن [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] و نیز کسانی که بعد از او بوده‌اند و بررسی القاب علمی که نشان‌دهنده علو، شأن و منزلت علمی [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] می‌باشد، به جایگاه علمی و تلاش‌های وی در راه کسب علم و دانش، اشاره گردیده است<ref>همان، ص111</ref>. از جمله این علما و بزرگان، عبارتند از ذهبی، [[ابن کثیر، اسماعیل بن عمر|ابن کثیر دمشقی]]، [[عبدری، محمد بن محمد|عبدری]]، قاسم تجیبی، سبکی، [[اسنوی، عبدالرحیم|اسنوی]]، [[ابن شاکر کتبی، محمد بن شاکر|ابن شاکر کتبی]]، [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]]، [[جزری، محمد بن محمد|ابن جزری]]، [[ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی|ابن تغری برد]]<nowiki/>ی، [[مقریزی، احمد بن علی|مقریزی]]، [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]]، [[ابن عماد، عبدالحی بن احمد|ابن عماد]]، [[کتانی، محمد عبدالحی بن عبدالکبیر|کتانی]] و سخاوی<ref>همان، ص111- 114</ref>.

فصل هشتم، در دو قسمت زیر، به معرفی تألیفات [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]]، اختصاص یافته است. در این زمینه به 46 مورد به‌عنوان مؤلفات و 110 مورد به‌عنوان مرویات و مسموعات اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص120-125</ref>.

در فصل نهم، به بحث از کرسی تدریس و مناصب وی پرداخته شده<ref>همان، ص137</ref> و در فصل دهم، به تاریخ و چگونگی وفات و محل دفن وی، اشاره شده است<ref>همان، ص141</ref>.

در فصل نخست، نسخ خطی کتاب، توصیف گردیده و در آن، به موارد زیر، پرداخته شده است: عنوان و نسبت نسخ خطی به مؤلف<ref>همان، ص147</ref>، ابتدا و انتهای نسخه خطی کتاب<ref>همان، ص150</ref>، تعداد ورق‌ها و سطرهای کتاب<ref>همان، ص155</ref>، کاتب نُسخ و مکان و تاریخ نَسخ<ref>همان</ref>، کسانی که کتاب را استماع کرده‌اند<ref>همان، ص156</ref>، مدت ضبط<ref>همان، ص158</ref> و تکمیل نسخ<ref>همان، ص159</ref>.

در فصل دوم، به‌منظور بررسی روش [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] در تألیف کتاب، ابتدا به بررسی روش وی در ترتیب ماده قبایل پرداخته شده و سپس روش وی در ترتیب ماده تراجم، در سه بخش تراجم مردان صحابی، زنان صحابی و تابعین و تابعین تابعین، مورد بررسی قرار گرفته است. خزرج به حارثه، دارای پنج پسر به نام عمرو، حارث، کعب، عوف و جشم بوده که هریک از قبایل خزرج، از بطون و فرزندان هریک از ایشان و به همین اسامی، می‌باشد و مؤلف تمامی قبایل منشعب از این پنج قبیله را معرفی کرده و به شرح‌حال اعلام آنها، پرداخته و در پایان، حلفاء و موالی هر قبیله را، ذکر نموده است. روش وی ترتیب مطالب، بر اساس نسب و سن می‌باشد، بدین‌صورت که ابتدا صحابیان قبیله خزرج، اعم از مردان و زنان را معرفی نموده و سپس، به تابعین و پس‌ازآن، به معرفی فرزندان و ذریه آنان پرداخته است<ref>همان، ص165</ref>. پیرامون ماده تراجم مذکور در کتاب نیز باید بدین نکته اشاره نمود که مجموع آنها، به 904 تن می‌رسد که 388 تن از ایشان، از مردان صحابی، 186 تن از زنان صحابی و 330 تن از تابعین و افراد پس از ایشان، تا زمان مؤلف در قرن هشتم هجری می‌باشند<ref>همان، ص168</ref>.

در فصل سوم، به معرفی منابع مورد استفاده [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]] در تألیف کتاب، در دو بخش منابع اولیه شامل آثار امام مالک، ابن کلبی، ابن سعد و بخاری<ref>همان، ص180- 260</ref> و ثانویه شامل آثار اموی، امام شافعی، هیثم بن عدی، ابن هشام، ابن معین، علی مدینی<ref>همان، ص217- 235</ref> پرداخته شده است و پس‌ازآن متن کتاب آمده است.

کتاب با قبیله بنی عمرو بن خزرج؛ و معرفی ابوطلحة زید بن سهل بن اسود بن حرام بن عمرو بن زیدمناة بن عدی بن عمرو بن مالک بن نجار آغاز شده است. او در زمان پیامبر(ص) به دلیل شرکت در غزوات نتوانست روزه بگیرد و پس‌ازاینکه پیامبر(ص) از دنیا رفت او تمام ایام به‌جز روزهای عید فطر و اظحی و نیز ایامی که در سفر یا مریض بود روزه‌دار بود... ابوطلحه در سال 34ق در مدینه درحالی‌که هفتادسال داشت از دنیا رفت و عثمان بر او نماز گزارد. اقوال دیگری درباره سال و محل وفات او گفته شده است<ref>همان، ص247-248</ref>.

نمونه‌های از نسخ خطی کتاب، به همراه شجره‌نامه انساب قبایل خزرج، به‌صورت ملحقات، در انتهای جلد دوم آمده است<ref>همان، ج2، ص1061- 1096</ref>.

فهارس کتاب، شامل فهرست آیات؛ احادیث نبوی؛ تراجم عام، قبایل خزرج، بطون، حلفا و موالی خزرج، اسانید [[دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف|دمیاطی]]، مصادر و مراجع مورد استفاده محقق و موضوعات کتاب، در انتهای جلد دوم قرار گرفته و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص149</ref> به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص188</ref>.

<references/>