الاجتهاد أصوله و أحكامه: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ن‎ر' به 'ن‌ر')
    جز (جایگزینی متن - 'گلپایگانی، محمدرضا' به 'گلپایگانی، سید محمدرضا')
     
    (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱۹: خط ۱۹:
    | شابک =
    | شابک =
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =8517
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =13256
    | کتابخوان همراه نور =13256
    | کد پدیدآور =00042
    | کد پدیدآور =00042
    | پس از =
    | پس از =
    خط ۳۶: خط ۳۷:


    در مدخل، در دو باب زیر، به مباحثی پرداخته شده است که به‌عنوان مقدمات بحث اجتهاد می‌باشد:
    در مدخل، در دو باب زیر، به مباحثی پرداخته شده است که به‌عنوان مقدمات بحث اجتهاد می‌باشد:
    باب اول، دارای دو فصل می‌باشد. در فصل اول، ابتدا به تعریف اجتهاد در لغت<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/29 ر.ک: متن کتاب، ص29]</ref>، قرآن کریم<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/29 ر.ک: همان، ص29-‎30]</ref>، سنت<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/30 ر.ک: همان، ص30]</ref>، عصر صحابه و تابعین<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/31 ر.ک: همان، ص31]</ref> و عصر تکوین مذاهب اسلامی و پس از آن پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/32 ر.ک: همان، ص32]</ref> و سپس، ضمن تعریف اجتهاد بین اصولیون قدیم از جمله [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]]، [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، نسفی و [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایی]] و اصولیون جدید، مانند [[خویی، ابوالقاسم|آیت‌الله خویی]]، [[گلپایگانی، محمدرضا|گلپایگانی]] و دکتر زرقاء<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/35 ر.ک: همان، ص35-‎36]</ref>، به بررسی این تعاریف پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/36 ر.ک: همان، ص36]</ref> و در نهایت، نظریه نویسنده، مطرح شده است. وی اجتهاد را ملکه استنباط احکام شرعی فرعی کلی یا وظایف عملیه از مصادر آن، دانسته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/38 ر.ک: همان، ص38]</ref>.
    باب اول، دارای دو فصل می‌باشد. در فصل اول، ابتدا به تعریف اجتهاد در لغت<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/29 ر.ک: متن کتاب، ص29]</ref>، قرآن کریم<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/29 ر.ک: همان، ص29-‎30]</ref>، سنت<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/30 ر.ک: همان، ص30]</ref>، عصر صحابه و تابعین<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/31 ر.ک: همان، ص31]</ref> و عصر تکوین مذاهب اسلامی و پس از آن پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/32 ر.ک: همان، ص32]</ref> و سپس، ضمن تعریف اجتهاد بین اصولیون قدیم از جمله [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]]، [[غزالی، محمد بن محمد|غزالی]]، نسفی و [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایی]] و اصولیون جدید، مانند [[خویی، ابوالقاسم|آیت‌الله خویی]]، [[گلپایگانی، سید محمدرضا|گلپایگانی]] و دکتر زرقاء<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/35 ر.ک: همان، ص35-‎36]</ref>، به بررسی این تعاریف پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/36 ر.ک: همان، ص36]</ref> و در نهایت، نظریه نویسنده، مطرح شده است. وی اجتهاد را ملکه استنباط احکام شرعی فرعی کلی یا وظایف عملیه از مصادر آن، دانسته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/38 ر.ک: همان، ص38]</ref>.


    در فصل دوم، به بررسی تاریخچه اجتهاد، پرداخته شده است. اجتهاد، دارای دو مفهوم عام و خاص بوده و نویسنده معتقد است اجتهاد به معنای عام آن، از ابتدای تشریع، وجود داشته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/39 ر.ک: همان، ص39]</ref>.
    در فصل دوم، به بررسی تاریخچه اجتهاد، پرداخته شده است. اجتهاد، دارای دو مفهوم عام و خاص بوده و نویسنده معتقد است اجتهاد به معنای عام آن، از ابتدای تشریع، وجود داشته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/39 ر.ک: همان، ص39]</ref>.


    روایات دال بر وجود اجتهاد به معنای خاص در عصر نبوی(ص) و خلفای اولیه و مناقشه در آنها و نیز اجتهاد به رأی در عصر تکوین مذاهب، از جمله موضوعات مطرح‎شده در این فصل می‌باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/40 ر.ک: همان، ص40-‎42]</ref>.
    روایات دال بر وجود اجتهاد به معنای خاص در عصر نبوی(ص) و خلفای اولیه و مناقشه در آنها و نیز اجتهاد به رأی در عصر تکوین مذاهب، از جمله موضوعات مطرح‌شده در این فصل می‌باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/40 ر.ک: همان، ص40-‎42]</ref>.


    در تعاریف مختلفی که برای اجتهاد ارائه گردیده است، کلمات و اصطلاحات شایعی مانند حکم و وظیفه، وجود دارد؛ ازاین‌رو، در باب دوم، در فصل اول، به تعریف دو اصطلاح حکم و وظیفه و اقسام آن و فرق میان حکم و وظیفه شرعی و حکم و وظیفه عقلی، از لحاظ سنخ و رتبه پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/45 ر.ک: همان، ص45-‎50]</ref> و در فصل دوم، معدات و شروط اجتهاد از دیدگاه علمایی همچون شهید ثانی از علمای امامیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/51 ر.ک: همان، ص51]</ref>، ابن عبدالشکور از علمای حنفیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/52 ر.ک: همان، ص52]</ref>، غزالی از علمای شافعیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/53 ر.ک: همان، ص53]</ref>، قرافی از علمای مالکیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/54 ر.ک: همان، ص54]</ref>، ابن قدامه از علمای حنابله<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/54 ر.ک: همان]</ref>، شوکانی از علمای زیدیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/55 ر.ک: همان، ص55]</ref> و ابن حزم از علمای ظاهریه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/56 ر.ک: همان، ص56]</ref>، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
    در تعاریف مختلفی که برای اجتهاد ارائه گردیده است، کلمات و اصطلاحات شایعی مانند حکم و وظیفه، وجود دارد؛ ازاین‌رو، در باب دوم، در فصل اول، به تعریف دو اصطلاح حکم و وظیفه و اقسام آن و فرق میان حکم و وظیفه شرعی و حکم و وظیفه عقلی، از لحاظ سنخ و رتبه پرداخته شده<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/45 ر.ک: همان، ص45-‎50]</ref> و در فصل دوم، معدات و شروط اجتهاد از دیدگاه علمایی همچون شهید ثانی از علمای امامیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/51 ر.ک: همان، ص51]</ref>، ابن عبدالشکور از علمای حنفیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/52 ر.ک: همان، ص52]</ref>، غزالی از علمای شافعیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/53 ر.ک: همان، ص53]</ref>، قرافی از علمای مالکیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/54 ر.ک: همان، ص54]</ref>، ابن قدامه از علمای حنابله<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/54 ر.ک: همان]</ref>، شوکانی از علمای زیدیه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/55 ر.ک: همان، ص55]</ref> و ابن حزم از علمای ظاهریه<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/56 ر.ک: همان، ص56]</ref>، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
    خط ۵۷: خط ۵۸:
    ## اصول منتج وظیفه عقلی: شامل برائت عقلی، احتیاط عقلی و تخییر عقلی<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/122 ر.ک: همان، ص122-‎125]</ref>.
    ## اصول منتج وظیفه عقلی: شامل برائت عقلی، احتیاط عقلی و تخییر عقلی<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/122 ر.ک: همان، ص122-‎125]</ref>.


    در باب دوم از قسم اول، در دو فصل زیر، تقسیمات اجتهاد به‎لحاظ اصول و معدات آن، معرفی شده است:
    در باب دوم از قسم اول، در دو فصل زیر، تقسیمات اجتهاد به‌لحاظ اصول و معدات آن، معرفی شده است:
    در فصل اول، در دو مبحث زیر، به بررسی و بحث پیرامون تقسیمات اجتهاد به‎لحاظ اصول آن و مناقشه در این تقسیمات، پرداخته شده است:
    در فصل اول، در دو مبحث زیر، به بررسی و بحث پیرامون تقسیمات اجتهاد به‌لحاظ اصول آن و مناقشه در این تقسیمات، پرداخته شده است:
    # تقسیم دکتر دوالیبی: وی اجتهاد را به بیانی، قیاسی و استصلاحی تقسیم کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/127 ر.ک: همان، ص127-‎129]</ref>.
    # تقسیم دکتر دوالیبی: وی اجتهاد را به بیانی، قیاسی و استصلاحی تقسیم کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/127 ر.ک: همان، ص127-‎129]</ref>.
    # تقسیم استاد حکیم: وی اجتهاد را به عقلی و شرعی، تقسیم نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/130 ر.ک: همان، ص130-‎131]</ref>.
    # تقسیم استاد حکیم: وی اجتهاد را به عقلی و شرعی، تقسیم نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/130 ر.ک: همان، ص130-‎131]</ref>.


    در فصل دوم، در سه مبحث، اجتهاد به‎لحاظ معدات و شرایط آن، به سه قسمت زیر، تقسیم شده است:
    در فصل دوم، در سه مبحث، اجتهاد به‌لحاظ معدات و شرایط آن، به سه قسمت زیر، تقسیم شده است:
    # تقسیم به مطلق و متجزی: در این مبحث، ضمن تعریف اجتهاد مطلق و متجزی و بررسی اقوال قائلین به امکان یا عدم امکان آن دو، به دیدگاه غزالی، آمدی شافعی، ابن عبدالشکور حنفی، فتوحی حنبلی، ابن حاجب مالکی، ابن حزم ظاهری و امامیه و در نهایت به دیدگاه نویسنده پیرامون امکان تجزی اجتهاد، اشاره شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/132 ر.ک: همان، ص132-‎140]</ref>.
    # تقسیم به مطلق و متجزی: در این مبحث، ضمن تعریف اجتهاد مطلق و متجزی و بررسی اقوال قائلین به امکان یا عدم امکان آن دو، به دیدگاه غزالی، آمدی شافعی، ابن عبدالشکور حنفی، فتوحی حنبلی، ابن حاجب مالکی، ابن حزم ظاهری و امامیه و در نهایت به دیدگاه نویسنده پیرامون امکان تجزی اجتهاد، اشاره شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/132 ر.ک: همان، ص132-‎140]</ref>.
    # تقسیم به مطلق و مقید: این تقسیم، صور گوناگونی دارد که دو نمونه از آن چنین است:
    # تقسیم به مطلق و مقید: این تقسیم، صور گوناگونی دارد که دو نمونه از آن چنین است:
    ## تقسیم حرانی حنبلی: وی مجتهد را به‎لحاظ گونه اجتهادی که در وی وجود دارد، به مجتهد مطلق، مجتهد در مذهب، مجتهد در نوعی از علم، مجتهد در مسائل یا مسئله‌ای خاص تقسیم کرده است.
    ## تقسیم حرانی حنبلی: وی مجتهد را به‌لحاظ گونه اجتهادی که در وی وجود دارد، به مجتهد مطلق، مجتهد در مذهب، مجتهد در نوعی از علم، مجتهد در مسائل یا مسئله‌ای خاص تقسیم کرده است.
    ## تقسیم شیخ ابوزهره: وی مجتهدین را به‎لحاظ کمیت معداتی که در آنها جمع است، به مجتهدین در شرع، مجتهدین منتسبین، مجتهدین مخرجین و مجتهدین مرجحین تقسیم نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/141 ر.ک: همان، ص141-‎144]</ref>.
    ## تقسیم شیخ ابوزهره: وی مجتهدین را به‌لحاظ کمیت معداتی که در آنها جمع است، به مجتهدین در شرع، مجتهدین منتسبین، مجتهدین مخرجین و مجتهدین مرجحین تقسیم نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/141 ر.ک: همان، ص141-‎144]</ref>.
    # تقسیم به معتبر و غیر معتبر: شاطبی این تقسیم را ارائه داده و اجتهاد را به اجتهاد معتبر شرعی و اجتهاد غیر معتبر شرعی تقسیم نموده و نویسنده ضمن بررسی و تشریح آن، در این تقسیم، مناقشه نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/145 ر.ک: همان، ص145-‎146]</ref>.
    # تقسیم به معتبر و غیر معتبر: شاطبی این تقسیم را ارائه داده و اجتهاد را به اجتهاد معتبر شرعی و اجتهاد غیر معتبر شرعی تقسیم نموده و نویسنده ضمن بررسی و تشریح آن، در این تقسیم، مناقشه نموده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/145 ر.ک: همان، ص145-‎146]</ref>.


    خط ۷۲: خط ۷۳:
    در فصل اول، حکم تکلیفی اجتهاد بین وجوب و حرمت، در سه مبحث زیر، پی گرفته شده است:
    در فصل اول، حکم تکلیفی اجتهاد بین وجوب و حرمت، در سه مبحث زیر، پی گرفته شده است:
    # وجوب اجتها: قائلین به وجوب اجتهاد، از دو لحاظ، از وجوب آن، بحث کرده‌اند:
    # وجوب اجتها: قائلین به وجوب اجتهاد، از دو لحاظ، از وجوب آن، بحث کرده‌اند:
    ## به‎لحاظ نیاز به احراز فراغت ذمه از تکالیف الزامی.
    ## به‌لحاظ نیاز به احراز فراغت ذمه از تکالیف الزامی.
    ## به‎لحاظ وجوب آن، به جهت ضرورت وجود آن در هر عصری<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/149 ر.ک: همان، ص149-‎157]</ref>.
    ## به‌لحاظ وجوب آن، به جهت ضرورت وجود آن در هر عصری<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/149 ر.ک: همان، ص149-‎157]</ref>.
    # حرمت اجتهاد از دیدگاه ابن صلاح: وی به دو دلیل اجماع محققین و انضباط مذاهب، قائل به حرمت اجتهاد شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/158 ر.ک: همان، ص158-‎167]</ref>.
    # حرمت اجتهاد از دیدگاه ابن صلاح: وی به دو دلیل اجماع محققین و انضباط مذاهب، قائل به حرمت اجتهاد شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/158 ر.ک: همان، ص158-‎167]</ref>.
    # حرمت اجتهاد از دیدگاه اخباریون: در این مبحث، ابتدا به تشریح ادوار سه‌گانه تطور اخباریه پرداخته شده و سپس، ضمن بیان فرق میان اخباریون و اصولیون، نظریه نویسنده پیرامون این موضوع، تبیین شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/168 ر.ک: همان، ص168-‎183]</ref>.
    # حرمت اجتهاد از دیدگاه اخباریون: در این مبحث، ابتدا به تشریح ادوار سه‌گانه تطور اخباریه پرداخته شده و سپس، ضمن بیان فرق میان اخباریون و اصولیون، نظریه نویسنده پیرامون این موضوع، تبیین شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/168 ر.ک: همان، ص168-‎183]</ref>.
    خط ۸۲: خط ۸۳:
    # تخطئه و تصویب در اصول اعتقادی: در این مبحث، احکام عقلی، به عقلیه محض بدون ارتباط با شرع و عقلیه مرتبط با احکام شرعی، تقسیم شده و تصویب در تمام احکام عقلی، محال دانسته شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/199 ر.ک: همان، ص199-‎202]</ref>.
    # تخطئه و تصویب در اصول اعتقادی: در این مبحث، احکام عقلی، به عقلیه محض بدون ارتباط با شرع و عقلیه مرتبط با احکام شرعی، تقسیم شده و تصویب در تمام احکام عقلی، محال دانسته شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/199 ر.ک: همان، ص199-‎202]</ref>.
    # تخطئه و تصویب در شرعیات: در این مبحث، ادله تصویب اشعری و معتزلی، مورد بحث و مناقشه قرار گرفته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/202 ر.ک: همان، ص202-‎209]</ref>.
    # تخطئه و تصویب در شرعیات: در این مبحث، ادله تصویب اشعری و معتزلی، مورد بحث و مناقشه قرار گرفته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/202 ر.ک: همان، ص202-‎209]</ref>.
    # مصلحت سلوکیه بین تخطئه و تصویب: در این مبحث، ضمن تبیین مفهوم مصلحت سلوکیه، به دیدگاه [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شیخ انصاری]]، [[مظفر، محمد رضا|محمدرضا مظفر]] و [[خویی، ابوالقاسم|آیت‌الله خویی]]، پیرامون این موضوع اشاره شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/210 ر.ک: همان، ص210-‎211]</ref>.
    # مصلحت سلوکیه بین تخطئه و تصویب: در این مبحث، ضمن تبیین مفهوم مصلحت سلوکیه، به دیدگاه [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شیخ انصاری]]، [[مظفر، محمدرضا|محمدرضا مظفر]] و [[خویی، ابوالقاسم|آیت‌الله خویی]]، پیرامون این موضوع اشاره شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/210 ر.ک: همان، ص210-‎211]</ref>.
    # دیدگاه نویسنده پیرامون تخطئه و تصویب و مصلحت سلوکیه: نویسنده در این زمینه، حکم به تخطئه را پذیرفته و دیدگاه خضری و شوکانی را به‌عنوان مؤید آن، ذکر کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/212 ر.ک: همان، ص212-‎213]</ref>.
    # دیدگاه نویسنده پیرامون تخطئه و تصویب و مصلحت سلوکیه: نویسنده در این زمینه، حکم به تخطئه را پذیرفته و دیدگاه خضری و شوکانی را به‌عنوان مؤید آن، ذکر کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8517/1/212 ر.ک: همان، ص212-‎213]</ref>.


    خط ۹۷: خط ۹۸:


    ==پانویس ==
    ==پانویس ==
    <references />
    <references/>


    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    مقدمه و متن کتاب.
    مقدمه و متن کتاب.


    == وابسته‌ها ==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    خط ۱۱۱: خط ۱۱۳:
       
       
    [[رده:اصول فقه (مباحث خاص)]]
    [[رده:اصول فقه (مباحث خاص)]]
    [[رده: تیر(98)]]
    [[رده:25 خرداد الی 24 تیر(98)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۲۱:۴۸

    ‏الاجتهاد أصوله و أحكامه
    الاجتهاد أصوله و أحكامه
    پدیدآورانبحرالعلوم، محمد بن محمدتقی (نويسنده)
    ناشردار الزهراء
    مکان نشرلبنان - بيروت
    سال نشرمجلد1: 1412ق,
    موضوعاجتهاد و تقليد
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏167‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏3‎‏الف‎‏3‎‏
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    الاجتهاد أصوله و أحكامه، اثر محمد بحرالعلوم، کتابی است در تعریف اجتهاد و مباحث مربوط به اصول و احکام آن.

    ساختار

    کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در یک مدخل، دو قسم و یک خاتمه، سامان‌دهی شده است.

    نویسنده در ارائه مطالب، روش موضوعی مقارن را پیش گرفته که مقتضای آن، اطلاع و اشراف بر آرای مختلف علمای مذاهب معروف اسلامی از جمله امامیه، حنفیه، شافعیه، ظاهریه، زیدیه، مالکیه و حنبلیه و مراجعه به مصادر و منابع اصلی آنهاست[۱].

    گزارش محتوا

    در مقدمه، ضمن تشریح ابواب و قسمت‎های کتاب، به منابع مورد استفاده نویسنده، اشاره شده است[۲].

    در مدخل، در دو باب زیر، به مباحثی پرداخته شده است که به‌عنوان مقدمات بحث اجتهاد می‌باشد: باب اول، دارای دو فصل می‌باشد. در فصل اول، ابتدا به تعریف اجتهاد در لغت[۳]، قرآن کریم[۴]، سنت[۵]، عصر صحابه و تابعین[۶] و عصر تکوین مذاهب اسلامی و پس از آن پرداخته شده[۷] و سپس، ضمن تعریف اجتهاد بین اصولیون قدیم از جمله علامه حلی، غزالی، نسفی و شیخ بهایی و اصولیون جدید، مانند آیت‌الله خویی، گلپایگانی و دکتر زرقاء[۸]، به بررسی این تعاریف پرداخته شده[۹] و در نهایت، نظریه نویسنده، مطرح شده است. وی اجتهاد را ملکه استنباط احکام شرعی فرعی کلی یا وظایف عملیه از مصادر آن، دانسته است[۱۰].

    در فصل دوم، به بررسی تاریخچه اجتهاد، پرداخته شده است. اجتهاد، دارای دو مفهوم عام و خاص بوده و نویسنده معتقد است اجتهاد به معنای عام آن، از ابتدای تشریع، وجود داشته است[۱۱].

    روایات دال بر وجود اجتهاد به معنای خاص در عصر نبوی(ص) و خلفای اولیه و مناقشه در آنها و نیز اجتهاد به رأی در عصر تکوین مذاهب، از جمله موضوعات مطرح‌شده در این فصل می‌باشد[۱۲].

    در تعاریف مختلفی که برای اجتهاد ارائه گردیده است، کلمات و اصطلاحات شایعی مانند حکم و وظیفه، وجود دارد؛ ازاین‌رو، در باب دوم، در فصل اول، به تعریف دو اصطلاح حکم و وظیفه و اقسام آن و فرق میان حکم و وظیفه شرعی و حکم و وظیفه عقلی، از لحاظ سنخ و رتبه پرداخته شده[۱۳] و در فصل دوم، معدات و شروط اجتهاد از دیدگاه علمایی همچون شهید ثانی از علمای امامیه[۱۴]، ابن عبدالشکور از علمای حنفیه[۱۵]، غزالی از علمای شافعیه[۱۶]، قرافی از علمای مالکیه[۱۷]، ابن قدامه از علمای حنابله[۱۸]، شوکانی از علمای زیدیه[۱۹] و ابن حزم از علمای ظاهریه[۲۰]، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

    قسم اول، در یک تمهید و دو باب زیر، به اصول و تقسیمات اجتهاد اختصاص یافته است: در تمهید، ابتدا اصول اجتهاد تعریف شده و سپس ضمن توضیح مراد از اصطلاح کشف، به تشریح اقسام آن، اعم از کشف ذاتی و جعلی و اقسام اصول اجتهادی، پرداخته شده است[۲۱].

    در فصل اول، در دو مبحث، به بحث پیرامون اصول کاشفه از حکم واقعی پرداخته شده است:

    1. اول اصول نقلیه، که عبارتند از: قرآن کریم، سنت نبوی، اجماع، شریعت پیشین، مذهب صحابی و عرف[۲۲].
    2. اصول عقلیه، که عبارتند از: عقل (آراء اشاعره، معتزله، ماتریدیه و بعضی از اصولیون امامیه پیرامون آن مورد بحث قرار گرفته است)، قیاس، استحسان و مصالح مرسله[۲۳].

    در فصل دوم نیز در دو مبحث زیر، اصول کاشفه از حکم ظاهری معرفی شده است:

    1. اصول احرازیه: در این مبحث، ضمن تعریف اصل احرازی، به تعریف استصحاب و ارکان و اقسام آن پرداخته شده است. این اقسام عبارتند از: استصحاب برائت ذمه، استصحاب عموم، استصحاب حکمی که شرع دلالت بر ثبوت و دوام آن دارد و استصحاب اجماع در محل خلاف[۲۴]. همچنین در این مبحث، به تقسیم غزالی و ابن قیم و دیدگاه مذاهب مختلف پیرامون استصحاب مبنی بر حجیت مطلق یا عدم حجیت مطلق آن، اشاره شده است[۲۵].
    2. اصولی که منتج وظیفه است: این اصول، به دو قسم زیر، تقسیم شده است:
      1. اصول منتج وظیفه شرعی: شامل برائت شرعی، احتیاط شرعی و تخییر شرعی[۲۶].
      2. اصول منتج وظیفه عقلی: شامل برائت عقلی، احتیاط عقلی و تخییر عقلی[۲۷].

    در باب دوم از قسم اول، در دو فصل زیر، تقسیمات اجتهاد به‌لحاظ اصول و معدات آن، معرفی شده است: در فصل اول، در دو مبحث زیر، به بررسی و بحث پیرامون تقسیمات اجتهاد به‌لحاظ اصول آن و مناقشه در این تقسیمات، پرداخته شده است:

    1. تقسیم دکتر دوالیبی: وی اجتهاد را به بیانی، قیاسی و استصلاحی تقسیم کرده است[۲۸].
    2. تقسیم استاد حکیم: وی اجتهاد را به عقلی و شرعی، تقسیم نموده است[۲۹].

    در فصل دوم، در سه مبحث، اجتهاد به‌لحاظ معدات و شرایط آن، به سه قسمت زیر، تقسیم شده است:

    1. تقسیم به مطلق و متجزی: در این مبحث، ضمن تعریف اجتهاد مطلق و متجزی و بررسی اقوال قائلین به امکان یا عدم امکان آن دو، به دیدگاه غزالی، آمدی شافعی، ابن عبدالشکور حنفی، فتوحی حنبلی، ابن حاجب مالکی، ابن حزم ظاهری و امامیه و در نهایت به دیدگاه نویسنده پیرامون امکان تجزی اجتهاد، اشاره شده است[۳۰].
    2. تقسیم به مطلق و مقید: این تقسیم، صور گوناگونی دارد که دو نمونه از آن چنین است:
      1. تقسیم حرانی حنبلی: وی مجتهد را به‌لحاظ گونه اجتهادی که در وی وجود دارد، به مجتهد مطلق، مجتهد در مذهب، مجتهد در نوعی از علم، مجتهد در مسائل یا مسئله‌ای خاص تقسیم کرده است.
      2. تقسیم شیخ ابوزهره: وی مجتهدین را به‌لحاظ کمیت معداتی که در آنها جمع است، به مجتهدین در شرع، مجتهدین منتسبین، مجتهدین مخرجین و مجتهدین مرجحین تقسیم نموده است[۳۱].
    3. تقسیم به معتبر و غیر معتبر: شاطبی این تقسیم را ارائه داده و اجتهاد را به اجتهاد معتبر شرعی و اجتهاد غیر معتبر شرعی تقسیم نموده و نویسنده ضمن بررسی و تشریح آن، در این تقسیم، مناقشه نموده است[۳۲].

    قسم دوم، در دو باب، به بحث پیرامون احکام اجتهاد اختصاص یافته است. در باب اول، در ضمن سه فصل زیر، احکام تکلیفی آن، مورد بحث، قرار گرفته است: در فصل اول، حکم تکلیفی اجتهاد بین وجوب و حرمت، در سه مبحث زیر، پی گرفته شده است:

    1. وجوب اجتها: قائلین به وجوب اجتهاد، از دو لحاظ، از وجوب آن، بحث کرده‌اند:
      1. به‌لحاظ نیاز به احراز فراغت ذمه از تکالیف الزامی.
      2. به‌لحاظ وجوب آن، به جهت ضرورت وجود آن در هر عصری[۳۳].
    2. حرمت اجتهاد از دیدگاه ابن صلاح: وی به دو دلیل اجماع محققین و انضباط مذاهب، قائل به حرمت اجتهاد شده است[۳۴].
    3. حرمت اجتهاد از دیدگاه اخباریون: در این مبحث، ابتدا به تشریح ادوار سه‌گانه تطور اخباریه پرداخته شده و سپس، ضمن بیان فرق میان اخباریون و اصولیون، نظریه نویسنده پیرامون این موضوع، تبیین شده است[۳۵].

    در فصل دوم، به بحث پیرامون حکم اجتهاد همراه با اعمال ملکه و عدم اعمال آن، پرداخته شده است[۳۶].

    در باب دوم، در یک تمهید و سه فصل، احکام وضعی اجتهاد، بحث و بررسی شده است. در تمهید، مراد از احکام وضعی و حجیت اصل اجتهاد، تبیین گردیده[۳۷] و در فصل اول، در چهار مبحث زیر، حکم وضعی اجتهاد بین تخطئه و تصویب، مورد بحث، قرار گرفته است:

    1. تخطئه و تصویب در اصول اعتقادی: در این مبحث، احکام عقلی، به عقلیه محض بدون ارتباط با شرع و عقلیه مرتبط با احکام شرعی، تقسیم شده و تصویب در تمام احکام عقلی، محال دانسته شده است[۳۸].
    2. تخطئه و تصویب در شرعیات: در این مبحث، ادله تصویب اشعری و معتزلی، مورد بحث و مناقشه قرار گرفته است[۳۹].
    3. مصلحت سلوکیه بین تخطئه و تصویب: در این مبحث، ضمن تبیین مفهوم مصلحت سلوکیه، به دیدگاه شیخ انصاری، محمدرضا مظفر و آیت‌الله خویی، پیرامون این موضوع اشاره شده است[۴۰].
    4. دیدگاه نویسنده پیرامون تخطئه و تصویب و مصلحت سلوکیه: نویسنده در این زمینه، حکم به تخطئه را پذیرفته و دیدگاه خضری و شوکانی را به‌عنوان مؤید آن، ذکر کرده است[۴۱].

    نویسنده در فصل دوم، موضوع نقض اجتهاد را مطرح کرده و ضمن توضیح مراد از نقض، اقوال موجود در این زمینه، شامل جواز، منع و تفصیل را بررسی نموده است[۴۲].

    در فصل سوم، از تلفیق در اجتهاد سخن به میان آمده و ضمن اشاره به دیدگاه شیخ سنهوری پیرامون این موضوع، در این مسئله، مناقشه شده است[۴۳].

    شیخ انصاری، مناصب مجتهد را به منصب افتاء، حکومت و ولایت تصرف، تقسیم نموده، ولذا در خاتمه کتاب، در دو فصل، به بحث پیرامون منصب افتاء[۴۴] و منصب ولایت (ولایت عامه و قضاء)، پرداخته شده است[۴۵].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب و اعلام مذکور در متن، به‌همراه فهرست منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهای کتاب آمده است.

    در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۴۶] و توضیح برخی از مطالب متن[۴۷]، به شرح حال مختصر برخی از اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است[۴۸].

    پانویس

    1. ↑ ر.ک: مقدمه، ص13
    2. ↑ ر.ک: همان، ص9-‎26
    3. ↑ ر.ک: متن کتاب، ص29
    4. ↑ ر.ک: همان، ص29-‎30
    5. ↑ ر.ک: همان، ص30
    6. ↑ ر.ک: همان، ص31
    7. ↑ ر.ک: همان، ص32
    8. ↑ ر.ک: همان، ص35-‎36
    9. ↑ ر.ک: همان، ص36
    10. ↑ ر.ک: همان، ص38
    11. ↑ ر.ک: همان، ص39
    12. ↑ ر.ک: همان، ص40-‎42
    13. ↑ ر.ک: همان، ص45-‎50
    14. ↑ ر.ک: همان، ص51
    15. ↑ ر.ک: همان، ص52
    16. ↑ ر.ک: همان، ص53
    17. ↑ ر.ک: همان، ص54
    18. ↑ ر.ک: همان
    19. ↑ ر.ک: همان، ص55
    20. ↑ ر.ک: همان، ص56
    21. ↑ ر.ک: همان، ص63-‎65
    22. ↑ ر.ک: همان، ص66-‎89
    23. ↑ ر.ک: همان، ص90-‎112
    24. ↑ ر.ک: همان، ص112-‎114
    25. ↑ ر.ک: همان، ص115-‎117
    26. ↑ ر.ک: همان، ص119-‎121
    27. ↑ ر.ک: همان، ص122-‎125
    28. ↑ ر.ک: همان، ص127-‎129
    29. ↑ ر.ک: همان، ص130-‎131
    30. ↑ ر.ک: همان، ص132-‎140
    31. ↑ ر.ک: همان، ص141-‎144
    32. ↑ ر.ک: همان، ص145-‎146
    33. ↑ ر.ک: همان، ص149-‎157
    34. ↑ ر.ک: همان، ص158-‎167
    35. ↑ ر.ک: همان، ص168-‎183
    36. ↑ ر.ک: همان، ص184-‎193
    37. ↑ ر.ک: همان، ص195-‎226
    38. ↑ ر.ک: همان، ص199-‎202
    39. ↑ ر.ک: همان، ص202-‎209
    40. ↑ ر.ک: همان، ص210-‎211
    41. ↑ ر.ک: همان، ص212-‎213
    42. ↑ ر.ک: همان، ص214-‎221
    43. ↑ ر.ک: همان، ص222-‎226
    44. ↑ ر.ک: همان، ص230-‎250
    45. ↑ ر.ک: همان، ص251-‎260
    46. ↑ مثلا ر.ک: پاورقی، ص175
    47. ↑ مثلا ر.ک: همان، ص186
    48. ↑ مثلا ر.ک: همان، ص201

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=الاجتهاد_أصوله_و_أحكامه&oldid=563736»