الثغر الباسم في صناعة الكاتب و الكاتم

الثغر الباسم في صناعة الكاتب و الكاتم
پدیدآوران	سحماوي، شمس الدين محمد (نويسنده) انس، اشرف محمد (محقق) نصار، حسین (مصحح)
عنوان‌های دیگر	باسم المقصد الرفيع المنشا الهادي لديوان الإنشا للخالدي
ناشر	دار الکتب و الوثائق القومية
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	2009م , 1430ق
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎/س3ث7 2483 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الثغر الباسم في صناعة الكاتب و الكاتم، معروف به «المقصد الرفيع المنشا الهادي لديوان الإنشا»، تألیف شمس‌الدین محمد سحماوی (متوفی 868ق/1464م)، از جمله آثار قرن نهم هجری در موضوع دیوان انشا و شیوه نگارش مکاتبات اداری عصر ممالیک مصر است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم اشرف محمد انس و بازنگری آن توسط حسین نصار است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه نویسنده و سیزده قسم (بخش) است.

سحماوی بسیار زیاد و به‌گونه‌ای افراطی از دو کتاب «صبح الأعشی في صناعة الإنشا» و «ضوء الصبح المسفر» قلقشندی استفاده کرده است. او همچنین از منابع شفاهی و مکاتبات دیوان انشا استفاده کرده است.

گزارش محتوا

کتب دساتیر در عصر ممالیک، نوع مهمی از انواع مصادری است که محققان در تاریخ، برای آن مقطع تاریخی بر آنها اعتماد می‌کنند؛ خواه در حوزه تاریخی یا ادبی باشد. از جمله این آثار کتاب «صبح الأعشی في صناعة الإنشا» قلقشندی است. محقق، کتاب «المقصد الرفيع المنشا الهادي لصناعة الإنشا» خالدی را ازآن‌رو برای تحقیق برگزیده تا سلسله مؤلفات بزرگ در دیوان انشا و صناعت آن - که از شهاب عمری آغاز شده و تا قلقشندی ادامه یافته - به‌واسطه آن تکمیل گردد‏.

وی، نام اصلی کتاب را «الثغر الباسم في صناعة الكاتب و الكاتم» دانسته است‏. او، از تحقیق دیگری از این اثر به سال 1988م، به قلم خلیل شحاده یاد کرده و مطالعه‌ای مقایسه‌ای بین تحقیقات خود و شحاده انجام داده است. او ملاحظات انتقادی خود را در این‌باره به دو بخش تقسیم کرده است: اول، مطالعه نسخه خطی توسط او و شیوه تحقیق وی؛ دوم، پیرامون شیوه تحقیق و جنبه‌های قصور نسبت به آن. محقق، معتقد است شحاده در مطالعه نسخه کتاب، آن را با مصادر پیش از آن، یعنی «التعريف» عمری و «التثقيف» ابن ناظر الجیش و «صبح الأعشی» قلقشندی مقایسه کرده است، اما در کنار این مصادر به منابع مهم دیگری چون «الجوهر الثمين» ابن دقماق و «المسالك و الممالك» عمری و «نهاية الأرب» نویری، توجه نکرده است‏.

در رابطه با بخش دوم نیز از جمله قصوراتش این است که به معرفی شخصیت‌‎های معروف و افرادی که گاه به سبب شهرت - مانند: خلفای راشدین - یا به جهت ذکر آن شخصیت‌ها در داخل کتاب – مانند: برخی از خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس - نیاز به معرفی ندارند، پرداخته و در مقابل برخی از شخصیت‌های غیر معروف، مانند: امراء و وزراء و غیر آنها را معرفی نکرده است‏. همچنین اماکن جغرافیایی و تاریخی فراوانی، به‌ویژه در مصر را معرفی ننموده است. دشوارتر آنکه از معرفی مسجد فکاهین و بازار شوایین غفلت کرده و این فراوان در اجزای نسخه اتفاق افتاده است‏.

نویسنده، یکی از کارگزاران دیوان انشا بوده و کتابش را در زمان اشرف برسبای نوشته است. دلیل بر این مطلب، اشاراتی است که در داخل کتاب آورده است؛ از جمله اینکه او همواره با عبارت «خلد الله ملكه»، به عهد برسبای اشاره کرده است و می‌دانیم که این دعا تنها برای ملوک و سلاطین در قید حیات گفته می‌شود‏.

مقدمه کتاب، درباره دیوان انشا و نویسندگان آن در دو باب است:

باب اول، در تعریف حقیقت دیوان انشا و بنیان آن در اسلام و گسترش آن در کشورهاست. همچنین در بیان لقب قدیم و جدید صاحب دیوان و جایگاه و ویژگی‌ها و آداب اوست. باب دوم، درباره کاتبان نبی(ص) و کاتبان پس از ایشان تا انتهای دولت اموی و ابتدای دولت عباسی و... تا زمان مؤلف است‏.

بخش اول کتاب، از مواد علمی‌ای بحث کرده که کاتب به‌طور عمومی باید بداند و به‌خوبی بررسی و مطالعه کند. بر او لازم است که از علوم ده‌گانه حفظ قرآن، احادیث نبوی، فقه، لغت، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع و... به‌خوبی آگاهی داشته باشد.

بخش دوم، در شناخت تاریخ مشتمل بر هفت باب است. هدف اصلی در این ابواب بیان تاریخ موجز دولت‌های اموی و عباسی و نیز بررسی تاریخ مصر از زمان خلفای فاطمی تا عهد ممالیک چرکسی است.

بخش سوم، در شناخت ممالیک و اقالیم و راه‌های خشکی و دریایی آنهاست که تنها به‌لحاظ جغرافیایی مورد بحث قرار گرفته است.

در بخش چهارم، وظایف دیوان و کاتب السر (نامه‌های محرمانه)، مانند: نوشتن نامه‌ها، توقیع‌ها، فرمان‌های حکومتی و دیگر کارهای دیوانی ذکر شده است‏.

به علّت اینکه در‌ دیوان‌ انشا، اسرار حکومت نگاشته می‌شود و کارکنان‌ آن از اسرار باخبرند،‌ بر رازداری‌ دبیران‌ تأکید شده است. در مورد بقیه افراد دیوان نیز همین شرط را در‌ نظر‌ می‌گرفته‌اند و این به‌نوعی امور‌ محرمانه‌ و شاید‌ دفتر حراست یا‌ دفتر‌ حقوقی امروزی را در‌ این‌ دیوان نشان می‌دهد‏.

در بخش‌های پنجم، ششم و هفتم، صاحبان مشاغل مصر، شام و حجاز بررسی شده‌اند.

در بخش هشتم، امور مهمی که در دیوان انشا به آنها نیاز است، مطرح شده است.

در بخش نهم، چهارچوب نظری آموزشی چگونگی استفاده از ادوات و اوراق در دیوان انشا بیان شده است. همچنین چگونگی آغاز و پایان نامه‌ها و مکاتبات و لواحق آنها و مباحثی مانند آن طرح گردیده است.

بخش دهم، مشتمل بر انواع بیعت‌ها از صدر اسلام تا زمان نویسنده، اعم از بیعت‌های خلفا و ملوک و نمایندگان آنان است.

در بخش یازدهم، مطالبی که کاتب باید بداند و مکاتبات صادره از ملوک دیار مصر برای صاحب‌منصبان دولت و انواع مکاتبات خارجی ملوک و سلاطین مسلمان و غیر مسلمان بررسی شده است.

در بخش دوازدهم، دیگر انواع مکاتبات که از دیوان انشا خارج می‌شده، ذکر شده است.

در بخش سیزدهم، قسم‌نامه‌ها، امانات، دفن، عقد الذمه، صلح بین حاکمان مسلمان و مسیحی و... مطرح شده است.

وضعیت کتاب

تصحیح و توضیح برخی الفاظ و عبارات، ارجاع به دیگر منابع، معرفی اعلام و اماکن و... در پاورقی‌ها ذکر شده است. فهارس منابع، اعلام، اماکن و بلاد و وظائف و مصطلحات و نیز فهرست مطالب در انتهای جلد دوم ارائه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فقهی، عبدالحسین؛ قاسمی موسوی، سید اسماعیل، «بررسی مختصر ارکان دبیرخانه مرکزی دولت در عصر ممالیک بر اساس کتاب صبح الأعشی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: ادب عربی، پاییز و زمستان 1388، شماره 1، صفحه 155 تا 178.