حقی، اسماعیل بن مصطفی

نام	حقی، اسماعیل بن مصطفی
نام‎های دیگر	اسماعيل حقي بن مصطفي الاسلامبولي الحنفي الخلوتي البرسوي اس‍م‍ع‍ي‍ل‌ ح‍ق‍ي‌ ح‍ق‍ي‌، اب‍و ال‍ف‍دا اس‍م‍اع‍ي‍ل ح‍ق‍ي‌ ال‍ب‍روس‍وي‌، اس‍م‍اع‍ي‍ل
نام پدر	مصطفی
متولد	1063ق
محل تولد	قصبه آیدوس نزدیک ادرنه
رحلت	1137ق
اساتید	عبدالباقی افندی عثمان فضلی
برخی آثار	تفسیر روح البيان مرآة الحقائق في تفسير بعض الآيات و الأحاديث و الواردات و اللطائف
کد مؤلف	AUTHORCODE02708AUTHORCODE

اسماعیل حقی بُروسَوی، (یا اسکداری، اسکوداری) (۱۰۶۳-‌۱۱۳۷ق/۱۶۵۳-‌۱۷۲۵م)، مفسر، شاعر و از مشایخ فرقه جَلوتیه.

ولادت

کنیه او ابوالفدا، نام پدرش مصطفی و جدش بایرام قاووش پسر شاه خدابنده بود. پدر اسماعیل در استانبول می‌زیست و یک سال پیش از تولد وی به سبب آتش گرفتن خانه و ازهم‌پاشیدگی زندگی، به قصبه آیدوس نزدیک ادرنه مهاجرت کرد و اسماعیل در سال 1063ق، در آنجا تولد یافت. ۳ ساله بود که پدرش او را نزد عثمان فضلی آت پازارلی، شیخ سلسله جلوتیه برد.

اسماعیل از سادات علوی بود و نسبت وی با ۳۱ واسطه به حضرت علی(ع) می‌رسید.

تحصیلات

وی در ۱۰ یا ۷ سالگی به توصیه استاد برای تحصیل علوم ظاهری و حضور در مجلس درس عبدالباقی افندی از آیدوس به ادرنه رفت و در آنجا به تحصیل زبان و ادبیات عرب، منطق، فقه، حدیث، کلام و تفسیر پرداخت. سپس در ۲۰ سالگی به دعوت عثمان فضلی به استانبول رفت. در آنجا علاوه بر اینکه در مجالس وعظ عثمان فضلی و دیگر عارفان مشهور حضور می‌یافت، در تحصیل علوم ظاهری نیز همچنان کوشا بود؛ چنان‌که تجوید، خطاطی و زبان فارسی را نیز در استانبول آموخت و به‌ویژه در کتاب‌های عرفانی فارسی، همچون آثار عطار، مولوی، حافظ و جامی تعمق کرد و در همین دوران به ترجمه و تفسیر برخی از آیات قرآن کریم و احادیث نبوی پرداخت. دو سال بعد در ۱۰۸۶ق/۱۶۷۵م، به اشارت استادش به اسکوب رفت و تکیه یا خانقاه جلوتیه را در آنجا بنا نهاد و با دختر شیخ مصطفی عشاقی ازدواج کرد، اما در آنجا به سبب سخنانی که برخلاف اعتقاد عامه بر زبانش جاری می‌شد، از سوی مفتیان و مقامات مذهبی آزار دید و سرانجام، پس از ۶ سال عثمان فضلی او را به کوپرولو منتقل کرد.

مشاغل و مناصب

اسماعیل حقی پس از ۱۴ ماه اقامت در کوپرولو، به استرومجه رفت و مدت دو سال و نیم نیز در آنجا به تدریس پرداخت. وقتی‌که عثمان فضلی از طرف سلطان محمد چهارم در ادرنه به سمت استادی در دربار منصوب شد، اسماعیل حقی را نزد خویش فراخواند. وی مدت ۳ ماه در خدمت استاد بود، تا آنکه با فوت شیخ جلوتی بروسه، اسماعیل حقی در ۳۲ سالگی (۱۰۹۶ق/۱۶۸۵م)، به‌عنوان شیخ جلوتی در بروسه اقامت گزید. در آغاز، شرایط زندگی در بروسه برای او دشوار بود و برای تأمین معاش مجبور به فروش کتاب‌هایش شد. در آنجا بود که نگارش اثر معروف خود تفسیر روح البيان را آغاز کرد و پس از ۲۳ سال در ۱۱۱۷ق، آن را به پایان رساند.

تا ۱۱۰۲ق/۱۶۹۱م، اسماعیل ۴ بار به دعوت استادش به استانبول رفت. دو بار در جنگ میان دولت عثمانی و دولت‌های اروپایی شرکت کرد که در یکی از این جنگ‌ها مجروح شد. در این ایام عثمان فضلی به سبب انتقاد از سیاست خارجی حکومت عثمانی به دژ فاماگوستا در شمال قبرس تبعید شد و او اسماعیل حقی را به آنجا خواند و وی را به جانشینی خود تعیین کرد. اندک زمانی پس از بازگشت اسماعیل حقی به بروسه، عثمان فضلی در ۱۱۰۳ق/۱۶۹۲م، درگذشت و اسماعیل حقی به مقام قطبی سلسله جلوتی ارتقا یافت. سلسله مشایخ او از طریق عثمان فضلی با دو واسطه به هدایی محمود افندی می‌رسید.

مسافرت‌ها

اسماعیل حقی در ۱۱۱۲ق/۱۷۰۰م، به مکه رفت و در بازگشت مدت ۳ سال در دمشق توقف کرد. در سفر بازگشت به وطن بر اثر حمله‌ای که به کاروان شد، بسیاری از کتاب‌های او از میان رفت. اسماعیل چند سال بعد بار دیگر رهسپار حج شد و در ۱۱۲۹ق/۱۷۱۷م، به دمشق رفت و در آنجا با صوفی مشهور دمشقی، عبدالغنی نابلسی ملاقات کرد. در مدتی که در این ناحیه اقامت داشت، آثار جدیدی به رشته تحریر کشید.

در ۱۱۳۳ق/۱۷۲۱م، به اسکدار بازگشت و حدود ۳ سال در آنجا اقامت گزید و ۳۰ کتاب و رساله مختلف در تصوف و اخلاق نگاشت. گفته‌اند که در این هنگام به سبب ترویج اندیشه وحدت وجود، علما به وی اعتراض کردند و او مدت کوتاهی به قصبه تکفور داغی تبعید شد. در ۱۱۳۶ق/۱۷۲۴م، به بروسه بازگشت و عزلت اختیار کرد و در آنجا کتابخانه‌ای ساخت که تمامی کتاب‌های خود را وقف آن کرد؛ مسجد و تکیه‌ای نیز در کنار کتابخانه بنا نهاد.

وفات

وی سرانجام در ۷۵ سالگی در سال 1137ق، درگذشت و در خانقاه خویش مدفون شد. در ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م، مقبره وی بازسازی شد و امروزه به نام خانقاه اسماعیل حقی معروف است.

آثار

تألیفات اسماعیل حقی را بیش از ۱۰۶ اثر دانسته‌اند. او خود نیز تألیفاتش را متجاوز از ۱۰۰ اثر ذکر کرده است که از آن میان ۶۰ اثر به ترکی و بقیه به عربی بوده است.

چاپی

1. تحفه اسماعیلیه؛
2. تحفه خلیلیه که با عنوان «الرسالة الخليلية نیز از آن یاد کرده‌اند؛
3. تحفه عطائیه؛
4. تفسیر روح البيان، یا روح البيان في تفسير القرآن؛
5. الحجة البالغة؛
6. الخطاب؛
7. دیوان شعر؛
8. رساله حسینیه؛
9. رشحات عين الحيات؛
10. روح المثنوي؛
11. سلسله طریقت جلوتیه (یا جلواتیه) که به الطریقه نیز معروف است؛
12. شرح الأربعين، یا شرح أربعين حديثاً؛
13. شرح پند عطار؛
14. شرح شعب الإيمان؛
15. شرح فصوص الحكم ابن عربی و ترجمه آن؛
16. شرح الكبائر؛
17. فرح الروح في شرح المحمدية، که به شرح محمدیه نیز معروف است؛
18. الفروق؛
19. الكنز المخفي؛
20. معراجیه؛
21. مقالات؛
22. النجاة.

خطی

شم‍اری از تألیفات اسماعیل حقی بروسوی به‌صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های ترکیه، کشورهای اروپایی و مصر موجود است، از جم‍‍له: أوراد؛ تأويل سورة الزلزلة؛ تمام الفيض؛ شرح علی تفسير الجزء الأخير للقاضي؛ رسالة الجامعة في مسائل النافعة؛ رسالة الحضرات؛ شرح إعانة الراغبين في الصلاة والسلام علی أفضل المرسلين؛ شرح العطاء لأهل الغطاء؛ مجم‍‍وعه یا مجم‍‍وعة الفوائد.

آثار یافت‌نشده

برخی از عناوینی که اسماعیل حقی در مقدمه تفسیر روح البيان ذکر کرده است، در فهرست آثار یادشده از او دیده نمی‌شود، از جم‍‍له: شرح آداب؛ شرح نخبة الفكر (مجموعه‌ای از اصول حدیث)؛ نقد الحال؛ كتاب الحق الصريح والكشف الصحيح؛ شرح تفسير الفاتحة.

منابع مقاله

لاشیء، حسین، «دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول 1377ش.

وابسته‌ها

تفسیر روح البيان

مرآة الحقائق في تفسير بعض الآيات و الأحاديث و الواردات و اللطائف

تمام الفيض في باب الرجال

الفروق