جستاری در حسبنا کتاب الله

‏ جستاری در حسبنا کتاب الله
پدیدآوران	کاظم محمّدی (نویسنده)
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1396 ش
چاپ	1
شابک	‎5-80-2905-964-978
موضوع	امام علی (ع)، عمربن خطاب. نقد و تفسیر
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	5ج3ج/30 ‏BP

جستاری در حسبنا کتاب الله تألیف استاد کاظم محمّدی می‌باشد و مشتمل بر شرح و تفسیری است بر سخن عمربن خطاب که در بستر بیماریِ رسول خدا به آن حضرت بیان داشت. در متن تاریخ و در احادیث شیعه و سنّی به دقّت تمام و به تواتر از این ماجرا و سخنی که عمربن خطاب بیان کرده سند وجود دارد. در این کتاب به شرح و تحلیل این سخن می پردازد و زمینه ها و نتایج آن را مورد بررسی قرار می دهد و خطرات آن را با در نظرداشتن باور گوینده در قالب تحقیق و سند ارائه می دهد.

ساختار

کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله اثری است مختصر در 156 صفحه، ولی با این حال به مسئله ای پرداخته که قبلاً کسی به طور مستقل به آن نپرداخته و لذا کاری نو از نویسنده است. نویسنده که در قرآن و حدیث صاحب نظر است با اشراف بر قرآن و حدیث و سنّت در قالب نقد و تحلیل به این مسئله پرداخته است تا ماهیّت کلام، علّت و نتایج آن را جستجو کند. کتاب دارای فهرستی است که در آن شماره وجود ندارد، با این حال به ترتیبی که در کتاب آمده است چنین است: مقدّمه، حقیقت داستان، حسبنا کتاب الله، آیتی مهم در این امر، سخن منابع و مآخذ، نگاهی به آیات، حروف مقطّعه، آیات متشابه، آیات ناسخ و منسوخ، استنباط احکام، شأن نزول و اسباب آیات، تفسیر و تأویل آیات، پیامبر گویای وحی الهی، حجّیّت پیامبر در قرآن، از اهل ذکر باید پرسید، قرآن هادی همه کس نیست، وصف اهل بیت. در انتهای کتاب نیز کتابنامه و نمایه وجود دارد.

نویسنده در مقدّمه ی کوتاه شش صفحه ای به خوبی از ماهیّت این سخن سخن گفته و حقیقت درونی آن را واکاوی کرده است، ریشه ها و علل بیان آن را جستجو نموده و نتایج آن را هم به خوبی بیان داشته است، ضمن این که مشابه آن سخن را به نوعی دیگر در جامعه ی امروزی دیده و به طور جدّی نسبت به عواقب آن نیز هشدار داده است. در آغاز مقدّمه می گوید: «حسبنا کتاب الله». کتاب خدا، یعنی قرآن ما را کافی و بسنده است. این سخنی است شهیر از خلیفه ی دوّم جناب عمر بن خطاب. منابع و مآخذ معتبر هر دو فرقه ی شیعه و سنّی هم از آن با صراحت تمام یاد می کنند و این سخن را آشکارا به همان فرد مذکور نسبت می دهند. صورت عبارت شیک و مجلسی و بسیار زیبا و فریباست، به‌گونه ‌ای که نشان از باور به قرآن و اعتقاد تام به کتاب خداوند دارد ولی وقتیکه آن را به دقّت تحلیل و تجزیه می کنیم و به‌ خوبی می شکافیم می یابیم که یکی از خطرناکترین و بی مایه ترین سخنهای ممکن است که از یک فرد احتمالاً دیندار و معتقد ممکن است صادر شود. وقتیکه درون قرآن را می کاویم و آیات آن را مورد مداقّه و تدبر قرار می دهیم می یابیم که در الفاظ قرآن چیزی غیرازآن بیان ‌شده و در حقیقت این سخن از منظر قرآن که به ‌زعم او «کافی» است کاملاً باطل و سخیف و بی‌اعتبار است.

این تفسیر و نگاه تا انتهای کتاب از منظر قرآن و وحی الهی، حدیث و سنّت نبوی، با استناد به هر دو فرقه ی شیعه و سنّی، و از دید عقل و فلسفه مورد بحث قرار می گیرد و سخن مطرح شده را با تمام زمینه ها و ابعاد آن به سنجش در می آورد و ابطال آن را بیان و خطرات آن را متذکّر می شود.

گزارش محتوا

کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله و مفهوم و فلسفه ی آن به اختصار ولی بسیار گویا و رسا در مقدّمه بیان می شود و در طول اثر هم به طور دقیق و عالمانه این سخن را دنبال می کند تا با موشکافی تمام ماهیّت و خاستگاه و جایگاه این سخن را تبیین نماید. چنانکه خواننده با نویسنده در این متن همراه باشد نکات بسیار دقیق و لطیفی از قرآن، حدیث، تاریخ و فلسفه را می تواند حاصل کند که با این دقّت در جای دیگر شاید میسّر و ممکن نباشد. نویسنده در بخشی از مقدّمه در تحلیل سخن عمربن خطاب می گوید: قول مذکور این را در خود پنهان دارد که حتّی به آورنده‌ ی کتاب هم نیازی نیست. و این در حالی است که در خود کتاب آورنده را اصل قلمداد نموده و برای آورنده ی آن‌هم حجّیّت تام و تمام قائل شده است و لذا با حصر «حسبنا کتاب الله» نفی آورنده آن را نیز الزام می کند و نفی آورنده به‌ طور طبیعی و شرعی ما را به آنجا می کشاند که بگوییم منکر رسول چه آشکارا و چه نهان به کفر رسیده است و تمام فقهای اسلام در هر طریق و فرقه ای این مقوله را تأیید و تأکید می کنند. امّا این جمله زمانی بیان‌ شده که رسول خدا (ص) در بستر بیماری بوده و این آن بیماری است که بعدازآن، رسول خدا (ص) رخت از این عالم بسته است و لذا باید گفت که حصر این عبارت، به‌منزله‌ ی نفی ادامه ی پیامبر (ص) خواهد بود. و به اینکه ما نیازی به مفسّر قرآن و به ‌ویژه تأویل کننده ی آن نداریم و این در حالی است که قائل خود اشراف دارد که قرآن هم تفسیر لازم دارد و هم تأویل و هم این نکته را به‌خوبی می داند که خود و دیگران (غیر از علی) کسی در این خصوص تسلّط و تخصّص کافی ندارد. بنابراین، این سخن در واقع برای نفی حضور علی (ع) و به اعتباری از دور خارج کردن وی بوده است. بدیهی است، نفی علم در صورتی‌که نیاز به علم باشد از جهلی عمیق و ریشه‌ دار نشأت می گیرد و این در صورتی است که خوش ‌بین باشیم و عناد و کینه ای را و همین‌ طور غرض نفسانی و مرضی شیطانی را نخواهیم لحاظ کنیم.

در فصل نخست که حقیقت داستان را جستجو می کند با در نظر داشتن منابع تاریخی نشان می دهد که گوینده ی سخن خلیفه ی دوّم بوده است. نویسنده ی محقّق با دقّت تمام در صفحه ی 20 کتاب به آیتی مهم از سوره ی نساء، آیه ی 150 اشاره می کند و سخن خلیفه را بدان واسطه منحرف دانسته و محکوم می کند. در ادامه از لاپوشانی و تحریف و حذف نام خلیفه در کتاب صحیح بخاری یاد می کند، که وی در بیان اصل این ماجرا که پیامبر در بیماریِ رو به وفات بود برخی چنین سخنی گفتند. لفظ «قال بعضهم». که بخاری به آن اشاره می کند در واقع تحریف تاریخ است، هر چند که در جاهای دیگر به ناچار مجبور شده مستقیماً شخص گوینده را به اسم نام ببرد.

مسلم هم مطلب اصلی را در صحیح مسلم روایت می کند و گوینده را نیز با شخص خلیفه ی دوّم مشخّص می کند. احمد بن حنبل هم در مسند احمد بن حنبل خود همین ماجرا را روایت کرده و گوینده را معلوم و مشخّص می کند. همین ماجرا و همین سخن در منابع شیعه نیز وجود دارد، کما اینکه در بحار الانوار علامه مجلسی، الامالی شیخ مفید، و آثاری همچون نهج الحق، المناقب ابن شهر آشوب، المناقب خوارزمی و الصوارم المحرقه روایت شده است. نویسنده تا انتهای همین فصل ده ها سند دیگر از دل منابع شیعه و سنّی در این رابطه مشخّص کرده است.

در فصل نگاهی به آیات در ازای سخن عمربن خطاب، پرسشی را مطرح می کند و آن اینکه آیا واقعاً کتاب خدا ما را بس است؟ آیا ما از کتاب خدا هر چه را که باید می توانیم بفهمیم؟ و یا نه، کسی خاص باید آن را بفهمد و برای ما شرح دهد؟ . و اینها پرسشهای مهمّی است که مسلّماً با سخن خلیفه جور نمی آید. نویسنده برای ابطال سخن عمر بن خطاب به آیه ی هفتم از سوره آل عمران اشاره می کند که در قرآن برخی آیات، متشابه اند و آیات متشابه را کسی جز خداوند و راسخون فی العلم کسی نمی داند و همین نقض سخن خلیفه است، و اگر خلیفه قرآن را می شناخت با همین یک آیه نباید آن سخن خام و بی سند را مطرح می کرد. استناد دیگر استاد کاظم محمّدی به مقوله ی ناسخ و منسوخ است، که قهراً شخص خلیفه هیچ دانشی در این باره نداشته است و لذا همین مورد هم خطا بودن و انحراف داشتن سخن وی را معلوم می دارد. مورد دیگر مسئله ی استنباط احکام است که بدون اشراف بر کلّ آیات امری محال است و جز امام علی (ع) کسی در آن زمان این اعلمیّت و وقوف را بر آیات نداشت. نکته ی دیگر مسئله ی شأن نزول و اسباب نزول آیات است که این نیز حضوری همه جانبه و دانشی کامل را از آیات طلب می کند که این جامعیّت و حضور در کسی جز امام علی (ع) دیده نشده است.

امّا به نقل تاریخ و آنچه که به طور مستند در احادیث صحیح السّند وجود دارد که رمنابع شیعه و سنّی هر دو آن را روایت کرده اند، شخص عمر در آن روز خاص در بستر بیماری پیامبر تنها به این قول بسنده نکرد، بلکه جسارتی کفرآمیز به ساحت مقدّس پیامبر خدا داشت که قهراً قابل بخشش و گذشت نیست. با این حال نویسنده ی ارجمند در بخش مربوط به حجّیّت پیامبر 20 آیه را سند قرار می دهد که پیامبر در هر حالی نماینده ی خدا و سخن او در هر حالی سخنان خداوند است، و این که جاهلی به سخن پیامبر نسبت هزیان بدهد نشان از بلاهت و کفر او دارد، بماند که این سخن نشان از آن دارد که یا آیات قرآن را نفهمیده است و یا آنکه به قرآن باور نداشته است، گر چه هیچ سندی وجود ندارد که به شخص پیامبر نیز ایمان قاطعی داشته است، که فرار او در جنگهای متعدّد از جمله اُحد نشانی تمام از این بی باوری است.

استاد کاظم محمّدی در فصل قرآن هادی همه کس نیست رسماً سخن خلیفه را رودر روی سخن قرآن قرار می دهد. زیرا قرآن همه کس را هدایت نمی کند و حسبنا کتاب الله اینگونه نقض غرض محسوب می شود و در واقع سخن خلیفه نشان از عدم درک و فهم درست قرآن را دارد. نویسنده با آوردن شواهد متعدّد از آیات قرآنی به این نتیجه می رسد که: وجود این آیات نشان می -دهد که همراه و در کنار قرآن باید حقیقتی دیگر باشد که بتواند هادی و راهنمای انسانها جهت کمال و رشد و ره یافتن به ‌سوی حقیقت و صراط مستقیم باشد. و این همراه را رسول خدا در «حدیث ثقلین» برای ما در همان زمان تشریح کرده و معیّت و توأم بودن آن را سفارش نمودند. در فصل آخر هم که وصف اهل بیت است نکاتی وجود دارد که به بی اعتباری سخن خلیفه و قائل آن می انجامد که مورد اعتبار خردمندان و اهل حدیث است.

ویژگیها

در بررسی مختصر کتاب جستاری در حسبنا کتاب الله می توان برخی موارد را مورد نظر قرار داد:

1. نخست موضوع کتاب است که بگر و تازه است.
2. کتاب سرشار از آیات و روایاتی است که در تفسیر این حدیث مورد استفاده قرار گرفته و کاری تفسیری ـ روایی وعقلی را مدّ نظر قرار داده است.
3. استنادات عقلی کتاب در شرح و تفسیر و نقد مطلب از نقاط ارزنده و بسیار چشمگیر آن است.
4. از دیگر ویژگی های کتاب ذکر منابع و مآخد زیاد و متعدّد از فریقین است.
5. مستند و مستدل بودن نوشته.
6. روان و قابل فهم بودن مطلب.

وضعیت کتاب

جستاری در حسبنا کتاب الله، تألیف کاظم محمّدی

کتاب یک جلد، دارای مقدّمه و بخشهای متعدّد مرتبط با موضوع بحث، متن آن فارسی و دارای 156 صفحه و جلد نرم میباشد. ابتدا و انتهای کتاب هم با فهرست مطالب و کتابنامه و همینطور نمایه همراه است.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب. صحیح بخاری. صحیح مسلم. مسند احمدبن حنبل.

وابسته‌ها

امام علی انسان ناشناخته

امام علی دانای اسرار

نقطه‌ی آغاز

میر بهار

آشنایی با نهج‌البلاغه

سیمای اهل تقوا

شرح حدیث ثقلین

شعر علوی

پرتو ساقی، جامع احادیث مثنوی