شرح الورقات في أصول الفقه

شرح الورقات في أصول الفقه
پدیدآوران	امام‌الحرمین، عبدالملک بن عبدالله (نویسنده) عفانة، حسام‎‌الدين بن موسى (محقق) عفانة، حذيفة بن حسام‌الدين (مصحح) محلی، محمد بن احمد (شارح)
عنوان‌های دیگر	الورقات في أصول الفقه. شرح
ناشر	جامعة القدس
مکان نشر	فلسطين
سال نشر	1420ق. = 1999م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	اما‌م‌ الحرمين‌، عبدالملک‌ بن‌ عبدالله‌، ???-???ق‌ - الورقا‌ت‌ في‌ اصول‌ الفقه‌ - نقد و تفسير اصول فقه اهل سنت - قرن 5ق. اصول‌ فقه‌ شا‌فعي‌ -- قرن‌ ?ق‌
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏402و 8الف / 155/6 BP

شرح الورقات في أصول الفقه، اثر جلال‌الدین محمد بن احمد محلی شافعی (متوفی 864ق)، شرحی است مزجی بر کتاب «الورقات في أصول الفقه» امام‌الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله بن یوسف بن محمد جوینی (419-‌478ق) که با مقدمه، تحقیق و تعلیقات حسام‌الدین بن موسی عفانه به چاپ رسیده است.

نسبت متن به مؤلف

نسبت کتاب «الورقات في أصول الفقه» به جوینی، از مسلمات بوده و اکثر کسانی که به شرح حال وی پرداخته‌اند، این کتاب را از تألیفات وی، ذکر کرده‌اند. همچنین اکثر شراحی که به شرح «الورقات» پرداخته‌اند، آن را منسوب به او دانسته‌اند که از جمله آنها، عبارتند از:

1. شرح الحطاب المسمی «قرة العين بشرح ورقات إمام‌الحرمين»؛
2. عمریطی در نظم ورقات؛
3. شمس‌الدین ماردینی در مقدمه کتاب «شرح الأنجم الزاهرات علی حل ألفاظ الورقات»؛
4. ابن قاوان در «التحقيقات في شرح الورقات».

موضوعات متن کتاب

کتاب «الورقات في أصول الفقه» دربردارنده اکثر مباحث علم اصول فقه بوده و امام‌الحرمین، مطالب را در یک مقدمه و سه باب، تنظیم کرده است. مقدمه، شامل معنی اصول فقه و تعریف اصل، فرع، فقه، انواع حکم (واجب، مندوب، مباح، محظور، مکروه، صحیح و باطل) و بیان فرق بین فقه و علم، ظن و شک بوده و ابواب کتاب، مباحث زیر را در خود جای داده‌اند: «اقسام کلام»، «امر و نهی»، «عام و خاص»، «مجمل و مبین»، «ظاهر و مؤول»، «افعال»، «ناسخ و منسوخ»، «اجماع»، «اخبار»، «قیاس»، «حظر و اباحه»، «ترتیب ادله»، «صفت مفتی و مستفتی» و «احکام مجتهدین».

اهمیت متن

کتاب «الورقات في أصول الفقه» جوینی، از جمله مهم‌ترین کتب اصولی بشمار می‌رود و دلیل این امر، حواشی، نظم و شروح فراوانی است که برای این کتاب نوشته شده است و به بیش از سی مورد می‌رسد که از جمله آنها، عبارتند از:

1. شرح ابوعمرو عبدالرحمن بن صلاح (متوفی 643ق)؛
2. شرح تاج‌الدین عبدالرحمن بن ابراهیم فزاری (متوفی 690ق)؛
3. شرح ابن امام الکاملیه محمد بن محمد بن یوسف کمال (متوفی 874ق)؛
4. شرح محمد بن عثمان بن علی ماردینی (متوفی 871ق)؛
5. شرح شیخ قاسم بن قطلوبغا حنفی (متوفی 879ق)؛
6. شرح حسین بن احمد کیلانی، معروف بن ابن قاوان (متوفی 889ق)؛
7. شرح سراج‌الدین عمر بن احمد بلیسی (متوفی 878ق)؛
8. شرح احمد بن محمد بن زکری تلمسانی (متوفی 900ق)؛
9. شرح محمد بن محمد رعینی، معروف به حطاب (متوفی 954ق)؛
10. «حاشية علی شرح المحلي علی الورقات» احمد بن احمد بن عبدالحق سنباطی (متوفی 994ق)؛
11. «حاشية علی شرح المحلي» احمد بن احمد قیلوبی (متوفی 1069ق)؛
12. «حاشية علی شرح العبادي الصغير» نورالدین علی شبراملسی (متوفی 1078ق)؛

و....

عنوان شرح

شارح اسم خاصی بر کتاب خویش نگذاشته و در هیچ نسخه‌ای از آن، عنوانی برای آن، وارد نشده و کتاب، در بین عرف اهل علم، به «شرح المحلي علی الورقات» معروف شده است. عبادی در مقدمه شرح صغير خویش، پیرامون کتاب، چنین گفته است: «هذا شرح لطيف ومجموع شريف للورقات وشرحها، للعلامة الجلال المحلي رحمه الله». در مقدمه حاشیه دمیاطی نیز چنین آمده است: «فهذه تقريرات شريفة وعبارات لطيفة، لشيخنا علامة مصره وفريد عصره، الشيخ أحمد بن محمد الدمياطي الشافعي، مفتي بلد الله الحرام مكة المكرمة، تغمده الله بالرحمة والرضوان، علی شرح ورقات أبي‌المعالي أمام‌الحرمين للشيخ جلال‌الدين المحلي».

نسبت شرح به شارح

اکثر کسانی که به شرح حال شارح پرداخته‌اند، شرح حاضر را جزء آثار وی معرفی نموده‌اند که از جمله آنها عبارتند از:

1. صاحب «كشف الظنون»؛
2. اسماعیل پاشا بغدادی؛
3. سخاوی در «الضوء اللامع»؛
4. خیرالدین زرکلی در «الأعلام»؛
5. عمر رضا کحاله در «معجم المؤلفين»؛
6. شیخ عبدالله مراغی در «الفتح المبين».

اهمیت و جایگاه شرح

کتاب حاضر، از جمله مهم‌ترین و بهترین شروح «الورقات في أصول الفقه» می‌باشد؛ زیرا دربردارنده فوائد و نکات مفید بسیاری است و طلاب زیادی از آن استفاده کرده و بسیاری از شارحین بعدی «الورقات»، در شروح خویش، از این کتاب نیز بهره برده‌اند. بااین‌حال، خود این شرح نیز در برخی موارد، دارای عباراتی صعب و مشکل و اشاراتی غامض و پیچیده است؛ به‌طوری‌که برخی به شرح آن پرداخته و عبارات آن را تببین کرده و در اصطلاح، شرحی بر شرح نوشته‌اند که از جمله آنها، عبارتند از:

1. شیخ احمد بن قاسم عبادی که دو شرح کوچک و بزرگ، بر این شرح نوشته است.
2. شیخ محمد بن رعینی، معروف به حطاب که هم «الورقات» و هم شرح محلی را شرح کرده است.
3. شیخ علی بن احمد بخاری شعرانی؛
4. شیخ احمد بن عبدالحق سنباطی؛
5. شیخ احمد بن احمد بن سلامه قیلوبی؛
6. شیخ احمد بن محمد دمیاطی؛
7. شیخ احمد بن عبداللطیف خطیب جاوی.

وضعیت کتاب

فهارس آیات، احادیث، اعلام، مصادر و موضوعات، در انتهای کتاب آمده و پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آنها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح و تعلیق برخی از مطالب و موضوعات مطرح‌شده در شرح، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.