دیوان رایج سیالکوتی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[رایج‌ سیالکوتی، میرمحمدعلی بن‌ دوست‌‌محمد]] (نويسنده)

| زبان =فارسي

| ناشر =مرکز تحقيقات فارسي ايران و پاکستان

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

'''دیوان رایج سیالکوتی'''، مجموعه اشعار [[رایج‌ سیالکوتی، میرمحمدعلی بن‌ دوست‌‌محمد|میر محمدعلی رایج سیالکوتی]] (متوفی 1150ق/1737م) است که با تصحیح [[ظفر، محمد سرفراز|محمد سرفراز ظفر]]، به چاپ رسیده است.

حفظ میراث منطقه پنجاب از گزند حوادث روزگار و مهیا‎ ساختن‎ آن برای علاقه‎مندان اشعار فارسی این منطقه انگیزه چاپ این دیوان بوده است<ref>ر.ک: بی‎نام، ص75</ref>.

کتاب با دو مقدمه از علی ذوعلم و مصحح آغاز و اشعار در قالب مناجات، مراثی، قصاید، غزلیات، مثنوی‎ها، رباعی‎ها، قطعه‎ها، مستزاد، مخمس، ترجیع‎بند و ترکیب‎بند، عرضه شده است.

این دیوان پایان‎نامه دکتری مصحح در رشته زبان و ادبیات فارسی بوده و خود در مقدمه به‎اجمال‎ به شرح‎ حال، زادگاه، تحصیلات، سیرت شاعر، مسافرت‎ها، مذهب و عقیده او، وفات و مدفن، شاگردان، ممدوحین و... اشاره کرده است‎. این تصحیح بر اساس نسخه خطی منحصربه‎فرد موجود در کتابخانه‎ مرکز‎ دانشگاه‎ پنجاب صورت گرفته است. نکته حائز اهمیت در این دیوان مضامین بلندی است در ‎‎مناجات‎نامه‎ها، نعت‎ها، مناقب و مراثی. در این دیوان، اشعار در قالب‎های‎ مختلف‎ غزل‎، مثنوی، رباعی و... بیان شده است و حکایت از معرفت و ارادت شاعر به پیامبر اکرم(ص) و ائمه‎ اطهار(ع) دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.

مقدمه نخست، به این نکته اشاره دارد که تاکنون نام [[رایج‌ سیالکوتی، میرمحمدعلی بن‌ دوست‌‌محمد|میر محمدعلی سیالکوتی]]، فقط در تذکره‎ها و کتب تاریخ زبان فارسی یافت می‎شد، اما به کوشش مصحح کتاب که از استادان زبان و ادبیات فارسی پاکستان است، دیوان رایج عرضه شده و روشن می‎شود که هنوز چهره‎ها و آثار درخشانی از زبان فارسی در این سرزمین، وجود دارد که ناشناخته است<ref>ر.ک: مقدمه اول، صفحه نه - ‎ده</ref>.

مصحح در مقدمه خود، ضمن‎ بررسی زندگی‎نامه شاعر، سروده‎های او را با‎ پاره‎ای‎ از‎ ابیات‎ هم‎‎عصرانش‎ چون بیدل و ناصرعلی و آفرین مقایسه کرده و به‎خصوص مضامین اشعار شاعر را تجزیه و تحلیل کرده و برخی از مضامین اجتماعی را از آنها بیرون کشیده است. به گفته وی‎ سبک رایج، سبکی پیچیده و پرابهام و پر از تشبیهات است و صنایع بدیعی به‎وفور در آنها به‎کار گرفته شده است<ref>ر.ک: آل داود، سید علی، ص72</ref>.

رایج دیدگاهی‎ عرفانی‎ داشت. در دیوان او‎ اشعار‎ عرفانی و صوفیانه فراوان به چشم می‎آید. مضامین مورد توجه او بی‎ثباتی جهان، فقر و غنا‎، عجز‎ و انکسار و وحدت‎الشهود است که به‎فراوانی‎ در‎ اشعار او‎ آمده‎ است‎<ref>ر.ک: همان، ص71-‎72</ref>.

قسمت اعظم محتویات دیوان رایج، غزلیات اوست که نزدیک به 550‎ صفحه‎ کتاب را در بر گرفته است. دیگر سروده‎های او شامل قصاید، مثنویات، قطعات، رباعیات، ترجیع‎بند، ترکیب‎بند و اشعاری در منقبت و مراثی امامان شیعه(ع) است. رایج‎ علی‎رغم‎ آنکه بر مذهب تسنن بود،‎ ولی‎ به آن تعصب نمی‎ورزید. قصاید و اشعار متنوع او در مدح امامان دوازده‎گانه شیعه(ع) که در صفحات اول دیوانش مضبوط است، نشانه‎ای بر گرایش و علاقه‎ او‎ به تشیع شمرده می‎شود<ref>ر.ک: همان، ص72</ref>.

رایج در سروده‎هایش از امثال و اصطلاحات فراوانی استفاده کرده که‎ برخی‎ از آنها در ایران رایج نبوده است. اینک گزیده‎ای از اصطلاحات مذکور و نمونه اشعار او را نقل می‎کنیم:

{{شعر}}{{ب|''در سیه‎بختی مگو [از] ارزش جنس هنر ''|2='' مشتری‎ کو؟ تخته‎ کن غافل دکان در وقت شام''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''رشته‎ بر‎ پایم‎ در این باغ از رگ گل‎کرده‎اند ''|2='' بلبلم اما دهان غنچه منقار من است''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''ز آشوب ‎‎حوادث‎ زهره مردان نمی‎ریزد ''|2='' بود دارالامان اهل تمکین بی‎پناهی‎ها''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''تا چه‎ اندامم‎ دهد‎ یارب که از سوهان آه ''|2='' عشق هر شب تا سحر همواره می‎سازد مرا''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''رزق چون آب ز غربال فلک می‎ریزد ''|2='' عدل ز فکر کم و اندیشه بیشش بردار''}}{{پایان شعر}}

کمان‎دار ناز:

{{شعر}}{{ب|''رم کن آفت‎هاست در قرب کمان‎داران ناز ''|2='' ناوک اینجا بیشتر بر وحشی رام افگنند''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''نغمه بی‎وصل رخت نوحه شنیدن باشد ''|2='' بوسه جام لب تیغ مکیدن باشد''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''نعل وارون زدن یار نمی‎دانی آه ''|2='' رهزن اینجاست که خضر ره حق باید‎ کرد''}}{{پایان شعر}}

{{شعر}}{{ب|''هر سحر در چمن شوق توام چون طاووس ''|2='' داغ‎های دل بی‎تاب هواگیر شود''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: همان</ref>.

سبک شعر رایج، پیچیده و پرابهام است و دارای همه خصوصیات و صناعات ادبی می‎باشد که در آن زمان در شعر فارسی متداول بوده است؛ به‎عنوان مثال، به نمونه‎هایی از صناعات ادبی در شعر او اشاره می‎شود:

# تمثیل یا مثالیه: در مثالیه، شاعر در یک مصرع، ادعایی را بیان می‎نماید و برای اثبات آن، در مصرع دوم دلیل می‎آورد. در اشعار رایج، این صنعت خیلی به چشم می‎خورد:{{شعر}}

#:{{ب|''شد هرکه منعم از عرق شرم فارغ است ''|2='' کاغذ یقین چو چرب شود نم نمی‎کند''}}

#:{{ب|''چه امکان است از جهل اعتراف او به نادانی ''|2='' لباس چرب نتوان شستشو کردن به‎آسانی''}}{{پایان شعر}}

#مراعات نظیر: مراد از آن صنعت، آوردن واژه‎هایی در شعر است که با یکدیگر مناسبت داشته باشند. رایج این صنعت را به‎کثرت به‎کار برده است{{شعر}}

#:{{ب|''پنبه و داغ بود یاسمن و لاله به هم''|2=''سربه‎سر سینه عاشق شده باغ از تو جدا''}}

#:{{ب|''به دوستان به از این دوستی نمی‎باشد ''|2='' شراب و ساقی و شعر و کتاب در صحرا''}}{{پایان شعر}}

# تشبیه: کلام رایج پر از تشبیهات است که در اینجا چند شعر به‎عنوان نمونه ذکر می‎شود:{{شعر}}

# تلمیحات: اشعار رایج مملو از تلمیحات نیز می‎باشد:{{شعر}}

# جناس: جناس یا تجنیس چند گونه است که در کتاب‎های علم بدیع، انواع آن را شرح داده‎اند. در زیر فقط نمونه‎هایی را از جناس که در کلام رایج وجود دارد، می‎آوریم:{{شعر}}

#:{{ب|''در قصاصم ز تو صد نیش برون می‎آید''|2=''عوض ریش منت ریش برون می‎آید''}}

#:{{ب|''پوشید ز من چشم به تیغ مژه‎ام کشت''|2=''آن ترک جدل خواست به من ترک جدل کرد''}}{{پایان شعر}}

# خودستایی: رایج بسیار «خودستایی» کرده است. وی در زمان و محیطی زندگی می‎کرد که از لحاظ سیاسی، دوره فترت بود و ادبیات رو به تنزل نهاده بود و غیر از چند امیر، هیچ‎کس به شعر و شاعری التفات نمی‎نمود. در چنین اوضاع، رایج اگر جهت اظهار مقام شعر و شخصیت خود چیزی گفته، بی‎جا نگفته است. ذیلا به نمونه‎هایی از خودستایی وی، اشاره می‎شود:{{شعر}}

#:{{ب|''به معنی وارس و طرز کلامش بین و تحسین کن''|2=''که رایج در سخن‎سازان سراپا افتخار افتد''}}

#:{{ب|''شه معنی سپاهم شهرتم تخت روان باشد''|2=''به هر محفل که می‎خوانند شعرم غلغل کوس است''}}

#:{{ب|''کهنه‎پیرم رایج اما از توانایی فکر''|2=''زین کلام تازه و تر نوجوانی گشته‎ام''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه بیست‎وهشت - ‎سی</ref>.

در دیوان رایج، اشعار عرفانی نیز وجود دارد. وی ادعا می‎کند که هرچه می‎گوید، از زبان مولوی رومی است، اما نمی‎خواهد بگوید که من چون مولوی روم هستم:{{شعر}}{{ب|''در نکته‎های وحدت من سرسری مبین''|2=''حرف از زبان مولوی روم می‎رود''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: همان، صفحه سی‎ویک - ‎سی‎وسه</ref>.

مصحح‎ در آخر کتاب، فهرست مفصلی از ترکیبات و اصطلاحات اشعار شاعر را گرد آورده و نمونه‎های اشعار را هم نقل کرده است<ref>ر.ک: آل داود، سید علی، ص72</ref>.

در پاورقی‎ها به اختلاف نسخ اشاره شده است.

#[[:noormags:30572|بی‎نام، «معرفی‎های گزارشی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1376، ‎شماره 45 ‏ (6 صفحه، ‎از 70 تا 75)]].