المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل

المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل
پدیدآوران	ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن (مصحح) بدران، عبدالقادر (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1401ق. = 1981م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	ابن حنبل، احمد بن محمد، 164 - 241ق. فقه حنبلي - نقد و تفسير
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏4ب 23الف / 152/5 BP

المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل، تألیف عبدالقادر بن بدران دمشقی (متوفی 1346ق)، از جمله آثار مهم مذهب حنبلی است که در آن مباحثی چون اعتقادات، اصول فقه و اصطلاحات و آثار مهم مذهب حنبلی مطرح شده است. مقدمه و تحقیق این اثر به قلم عبدالله بن عبدالمحسن ترکی است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه (در معرفی کتاب و نویسنده و آثار او) و هشت عقد است. نویسنده در نگارش این اثر از بسیاری از کتب اصول فقه در مذهب حنبلی و دیگر مذاهب استفاده کرده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب در بخشی از مقدمه از انگیزه و اشتیاقش در تحقیق این کتاب می‌نویسد: «کتابی که تقدیم می‌کنم از جمله کتبی است که از پانزده سال پیش از این بر آن اطلاع داشتم و در اثنای نگارش کتاب «أصول مذهب الإمام أحمد» آن را مطالعه کردم و از آن استفاده نمودم. البته به کفایت آن در این موضوع قانع نبودم و همواره مشتاق نگارش مدخلی جامع و کامل در این باب بودم...»‏.

تصحیح و تحقیق این طبع از کتاب نسبت به چاپ پیشین چشمگیر است: «کتاب در طبع اول پر از اشتباهات و تصحیفاتی است که معنا را تغییر می‌دهد و گاه برعکس می‌کند؛ به‌ویژه در مباحث اصول فقه این تغییر بیشتر است؛ چراکه اصول، موضوع دقیقی است که نیازمند توجه و دقت در کتابت و تصحیح است. همچنان‌که گاه عباراتی افتاده است و نمی‌دانیم که در نسخه خطی هم این‌گونه است یا تنها در نسخه چاپی افتاده است؛ زیرا از نسخه خطی اطلاع نداریم. از دیگر ایرادات طبع اول عدم استخراج آیات و احادیث و نیز اشعاری که گوینده آن ذکر نشده، است؛ یا نصوصی است که اشاره نشده از چه کتابی نقل شده است و...»‏.

مباحث مطرح‌شده در عقود کتاب به‌ترتیب عبارتند از:

1. عقایدی که از احمد بن حنبل نقل شده است. نویسنده در این عقد بعضی از رسائل امام احمد و گفته‌های او و پیروانش را ذکر کرده است. در این مباحث دیدگاه او درباره فرقه‌های زمانش و اقسام اهل بدعت و گمراهی آنها مطرح و دیدگاه خود درباره مذهب برحق را ذکر کرده است.
2. علت اینکه بسیاری از علمای بزرگ، مذهب امام احمد حنبل را اختیار کرده‌اند.
3. اصول مذهب حنبلیه در استنباط فروع را ذکر کرده است. در این عقد همچنین مطالب ابن قیم در «إعلام الموقعين» مطرح شده است.
4. شیوه بزرگان مذهب حنبلی در تنظیم مذهب امام احمد حنبل و استنباط مذهب وی از فتاوای او و دخل و تصرفشان در آنچه از احمد حنبل روایت و فهم کرده‌اند.
5. در اصول فقهی که علمای حنبلی تدوین کرده‌اند. در این عقد مباحث اصول را به‌اختصار و گزینش مطرح کرده است؛ البته در باب قیاس این‌گونه نیست و در آن بیشتر از دیگر ابواب شرح و توضیح داده و مباحث این باب در علم اصول بیشتر مباحث کتاب را تشکیل داده و بخش زیادی از آن را اشغال کرده است.
6. اصطلاحاتی که نویسندگان در فقه امام احمد حنبل به‌کار برده‌اند. در این عقد برخی مصطلحات و مقصود از آنها و اسامی نویسندگان و نوشته‌های ایشان در مذهب حنبلی مطرح شده است.
7. در این عقد از کتب مشهور مذهب حنبلی و کسانی که آنها را شرح یا خلاصه کرده یا بر آنها تعلیقه زده‌اند یاد شده و شیوه هر کتاب و ویژگی‌های آنها مطرح شده است.
8. علومی که حنابله درباره آنها کتاب نوشته‌اند. در هر علمی مهم‌ترین کتب و رسائل ذکر شده است ‏.

مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب:

1. عنوان کتاب «المدخل إلی مذهب الإمام أحمد»، موضوع آن را توضیح می‌دهد. پس حوزه مباحثش امام احمد و مذهب و اصحاب و آرای اوست. به همین دلیل او غالباً بر کتب حنابله و به‌ویژه مشهورین از ایشان اعتماد کرده و از آنها مطالب را نقل و مقایسه کرده و ترجیح داده یا برگزیده است. پس در حوزه اصول مشاهده می‌شود که اکثر کسانی که آرای آنها را ذکر می‌کند و از آنها نقل می‌کند از اصولیین حنابله مانند: ابویعلی، ابوالخطاب، ابن عقیل، الموفق، ابن تیمیه، الطوفی، ابن حامد و الفتوحی هستند. البته تنها اکتفا به کتب حنابله نکرده، بلکه آن را به‌ویژه در آنجا که مسائل علم اصول را نوشته، گسترش داده است؛ به‌عنوان مثال پیرامون ترجیح در صفحه 404 می‌گوید: «و بدان به هنگام سخن از این نوع، از «الروضة» موفق‌الدین عبدالله مقدسی صاحب «المغني» و از «مختصر الروضة» و شرحش به قلم علامه نجم‌الدین طوفی... کمک گرفتم».

و بسیاری از کتب اصول فقه در مذهب حنبلی و دیگر مذاهب را ذکر کرده است.

1. خواننده ملاحظه می‌کند که بعضی از مباحث کتاب تکرار شده است. این یکی از ویژگی‌های کتاب است و چه‌بسا نویسنده آن را با امید مراجعه پیش‌نویس کرده است، اما با وجود آنکه تکرار برای مناسبتی می‌آید امکان آن برایش فراهم نشده است. او در اکثر موارد به تکراری بودن مطلب اشاره کرده است؛ به‌عنوان مثال در صفحه 380 تحت کلمه تنبیه می‌نویسد: «اینجا شایسته است به مسئله مهمی اشاره کنم، اگرچه از مباحث اول کتاب اجمالاً مشخص است، لکن فواید زیاد این موضوع می‎‌طلبد که به آن توجه کنیم؛ در این‌باره گفته می‌شود: مکرر شیرین‌تر است».
2. نویسنده اطلاعات و معلومات وسیعی دارد که حاکی از شناخت، تخصص و مطالعه کتب است. این موضوع در کلام وی پیرامون مشهورترین تألیفات حنابله، به‌خوبی روشن است؛ او از کتاب و نویسنده آن سخن می‌گوید و شیوه او را در تألیف کتاب و امتیازاتش نسبت به دیگر مؤلفین را به‌روشنی معرفی می‌کند و کتبی را که استفاده کرده و شروح و خلاصه‌ها و حواشی و منابع آن را ذکر می‌کند.
3. خواننده در کتب حنابله با دشواری در فهم اصطلاحات فقهای مذهب و حل مبهمات خواه در القاب یا کتب مواجه می‌شود. گاه اسامی و القابی را به‌کار می‌برند که نزد ایشان معروف است. ابن بدران عقد کاملی را (صفحه 405) به این موضوع اختصاص داده است و اصطلاحات نویسندگان در فقه حنبلی که مبتدی نیازمند آن است را توضیح داده و اسامی‌ای را که در مصنفاتشان آورده‌اند روشن نموده است.
4. ابن بدران در این کتاب قواعد لطیفی را برای متعلمین و معلمین ذکر کرده است.

او طرق تعلیم را امری ذوقی و امانتی می‌داند که نزد استاد سپرده شده است، پس کسی که آن را ادا کند پاداش می‌بیند و کسی که آن را انکار نماید از او مطالبه می‌شود‏.

وضعیت کتاب

در این طبع از کتاب، آدرس آیات، احادیث نبوی، آثار و اشعار و ضبط الفاظ در پاورقی‌ها ذکر شده است. فهارس آیات، احادیث و مطالب در انتهای کتاب ذکر گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

طبقات الحنابلة