إثنی عشر رسالة

اثنا عشر رسالة
پدیدآوران	میر داماد، محمد باقر بن محمد (نویسنده) مرعشی، سید شهاب‌الدین(مقدمه نويس) نجفی زنجانی، احمد(خطاط)
ناشر	سيد جمال‌الدين ميردامادي
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	چاپ اول
موضوع	فقه جعفري - قرن 11ق. اسلام - مجموعه‎ها فقه جعفري - قرن 11ق. - مجموعه‌‏ها
زبان	عربي - فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏2الف 9م / 182/7 BP

اثنا عشر رسالة، اثر محمدباقر بن محمد میرداماد، مجموعه‌ای است از دوازده مقاله فقهی و اصولی از آثار وی که به همت سید جمال‌الدین میردامادی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه آیت‌الله مرعشی نجفی آغاز و مطالب، دربردارنده مجموعا دوازده رساله می‌باشد که عناوین آنها، عبارتند از: «شرح حدیث تمثیل»، «عيون المسائل»، «شارع النجاة»، «السبع الشداد»، «الإعضالات»، «حاشیه قواعد علامه»، «حاشیه مختلف علامه»، «حاشیه استبصار شیخ طوسی»، «وجوب الصلاة الجمعة»، «حاشیه نفلیه شهید»، «کلمات قصار و مواعظ» و «خطبه‌های نماز جمعه».

گزارش محتوا

در مقدمه، به موضوع و اهمیت برخی از رسائل کتاب، اشاره شده است.

«عيون المسائل» یا «الاثنا عشرية»

رساله‌ای درباره دوازده مسئله فقهی است که به شیوه استدلالی و موافق با مذاق عرفا و پیش از سال 1025ق، نگاشته شده است. این اثر، پاسخ‌نامه مبسوطی است که در جواب پرسش‌هایی که در جلسات درس فقه میرداماد مطرح شده‌اند، به قلم آمده است. میرداماد این کتاب را پس از «الصراط المستقيم» و «الأفق المبين»‌ نگاشته و در آن به مسائلی همچون «احکام وضو»، «طهارت»، «غایت عبادات»، «رفع منع و مانع»، «احکام نماز»، «نماز جمعه و احکام جماعت» و... پرداخته است. اشارات و دقایق منطقی، فلسفی و عرفانی فراوانی در متن این اثر به چشم می‌خورد.

«شارع النجاة»

از جمله آثار فقهی امامیه که با وجود مزایای منحصربه‌فرد خود، آن‌طور که باید مورد توجه واقع نشده، رساله «شارع‌ النجاة في أبواب العبادات» میرداماد است. وسعت فکری او در کلیه علوم و معارف زمانش، بر اهل تحقیق پوشیده نیست. گویا سبک خاص میرداماد در آثارش و نیز اغلاق و صعوبت تعابیر که در فقه او تأثیر گزارده، سبب دور شدن تألیفات فقهی وی از صحنه بحث‌ها و مناقشات فقهی بوده است. با‌این‌همه، افرادی چون کاشف‌الغطاء، علامه سید مهدی بحرالعلوم در کتاب «مصابيح الأحكام» و صاحب جواهر را می‌بینیم که دستاوردهای دقیق و علمی میرداماد را در عرصه فقه و مبانی آن، به‌خصوص رجال، از نظر دور نداشته‌اند و در موارد متعدد به تألیفات فقهی او، از جمله «شارع النجاة» توجه نموده و مطالبی را نقل کرده‌اند.

میرداماد «شارع ‌النجاة» را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشته است. این کتاب مباحث عبادات را از طهارت تا امر به معروف و نهی از منکر پی گرفته که متأسفانه اکنون تنها بخشی از کتاب طهارت، تا مبحث «استطابه و آداب حمام» در دسترس ما قرار دارد و صاحب «الذریعه» نیز به همین مقدار برخورده است.

ویژگی‌های شارع النجاة

این رساله، برخلاف دیگر نوشته‌های عربی و فارسی مؤلف، از نثر روان و ساده عصر صفوی برخوردار است. مؤلف پیش از پرداختن به مباحث فقهی، مقدمه‌ای بسیار دقیق و علمی درباره مبدأ و معاد و لزوم فراگیری معارف مربوط به آن از سوی مکلفین دارد. در این مقدمه، مؤلف به برخی مبانی و نظریات فلسفی و کلامی خود، مانند حدوث دهری عالم، معاد جسمانی و روحانی و صفات باری تعالی اشاره دارد که برای اهل فن بسیار مفید است.

کتاب، دربردارنده تحقیقات و دیدگاه‌های بدیعی است که گاهی مؤلف به آن اشاره می‌کند؛ مانند بحث درباره معنای «کراهت» که غیر از کراهت مصطلح است یا بحث درباره دلیل واجب‌الاتباع نبودن مجتهد میت.

این کتاب برای عموم مردم نوشته شده، اما کاملا استدلالی و تحقیقی است؛ به‌طوری‌که مؤلف نه‌تنها مستندات فروع، بلکه اقوال بزرگان فقه به‌خصوص جد مادری‌اش، محقق کرکی و نیز شهید اول و... را بیان نموده و شهرت و اجماع را در هر فرع بررسی کرده و به مناقشه و استنتاج می‌پردازد. این رساله حواشی توضیحی بسیار مفیدی دارد که خود مؤلف نگاشته و بیشتر روایات به‌صورت کامل ترجمه و گاه شرح شده است.

مقدمه اعتقادی این رساله دو مرتبه به چاپ رسیده است: نخست در مجموعه «مصنفات میرداماد» با تصحیح استاد عبدالله نورانی و دوم‌بار، ضمن مجموعه «بیست رساله فارسی»، با تصحیح حجت‌الاسلام رضا استادی.

متن کامل «شارع ‌النجاة» نیز، یک مرتبه بدون تحقیق و به‌صورت افست در مجموعه «اثنا ‌عشر رسالة» عرضه شده و بعدها توسط سید مهدی طباطبایی تحقیق شده است. ابتدا گزیده‌ای از این تحقیق در مجله فقه اهل‌بیت(ع) منتشر شد و متن کامل آن در سال 1387ش، ضمن «رساله‌های خطی فقهی»، از سوی انتشارات دایرة‌المعارف فقه اهل‌بیت(ع) به بازار نشر عرضه شد.

السبع الشداد

«السبع الشداد»، اثری است که با الهام از آیه شریفه وَبَنَينا فَوْقَكمْ سَبْعًا شِدادًا (النبأ: 12) و در بیان و حل هفت مسئله فقهی و اصولی، در سال 1023ق، تألیف شده است. میرداماد این کتاب را در اجابت خواهش و اصرار برخی دوستان و شاگردان و با قصد بیان تحقیقات خود در حل معضلات فقهی و اصولی به رشته نگارش درآورده است.

«السبع الشداد»، مشتمل بر هفت مقاله و هر مقاله دارای چند فصل است. میرداماد در این اثر، با سبکی علمی و دقیق به بررسی مسائل اجتهادی در فقه و اصول پرداخته و برخلاف دیگر آثار فقهى خود، قدرى دقیق و پیچیده بحث نموده است. وی در این اثر دقت، توان علمى و مهارت خود را در مباحث فلسفى و فقهى به عرصه ظهور نهاده و به بررسی مباحثی همچون «تعریف و موضوع علم فقه»، «ابطال تصویب در اجتهاد»، «تقسیم احکام تکلیفی پنج‌گانه» و... پرداخته است. در پایان کتاب، خاتمه‌ای در شرح حدیث «نية ‌المؤمن خير من عمله» آمده که به‌صورت جداگانه نیز تحریر شده است.

میرداماد در مطاوی این اثر، به برخی آرای فقهی خاص خود همچون «معنای کراهت و ندب در عبادات»، «کبیره ‌شمردنِ ترک تمامی مستحبات» و «وجوب اعتبار قصد وجه در نیت عبادات» نیز اشاره نموده است.

«السبع الشداد» در سال‌های 1313 و 1317ق، به‌همراه حواشی میرداماد و به ضمیمه رساله «الإعضالات» به‌صورت چاپ سنگی منتشر گشته و بعدها در مجموعه «اثنا ‌عشر رسالة» افست شده است.

«الإعضالات» یا «عشرینیه»

اثری چنددانشی است که به تحلیل بیست مسئله مشکل ریاضی، منطقی، فقهی و اصولی می‌پردازد. بخشى از فصول این کتاب در مورد احکام دائره و شیوه‌هاى اندازه‌گیرى آن در شرائط مختلف و برخى در اندازه‌گیرى میزان روز و شب و مسائلى پیرامون علت و معلول مى‌باشد. میرداماد در این رساله راجع به ماهیت و علم خداوند نیز سخن گفته است. او علم خدا را غیر از اراده او مى‌داند و مى‌گوید: اراده خداوند عین علم او نیست.

میرداماد در بخش‌های پایانی کتاب، به اتفاق فقها و اصولیین در احکام خمسه اشاره نموده و در دو «اعضال» آخر از نیت معصیت و حکم آن سخن گفته است.

معنى «کراهت» در عبادات هم آخرین مسئله مورد بحث توسط میرداماد در رساله «الإعضالات» است. او این مدعا را نمى‌پذیرد که کراهت در عبادت به معنى کراهت واقعى نبوده، بلکه به معنى کم شدن مرتبه ثواب مى‌شود؛ چراکه ثواب داراى مراتبى است که با انجام عبادت در مکان داراى کراهت و امثال آن ثوابى کمتر نصیب فاعل آن مى‌شود، نه اینکه خود عمل داراى کراهت باشد.

حاشیه «مختلف الشيعة»

میرداماد در این کتاب با دقت نظر و ژرف‌نگرى که در علوم عقلى به‌کار مى‌برد، به کنکاش و بحث علمى در علم فقه که از علوم نقلى مى‌باشد، به نگارش پرداخته و توانایى و مهارت خود را در هر دو عرصه به اثبات رسانده است. وی در این کتاب از اصطلاحات پیچیده و مشکل که در علوم عقلى به‌کار مى‌برد، استفاده نکرده است و با سبکى نسبتا روان و رایج در علم فقه، به نگارش پرداخته است.

وی ذیل عنوان «قوله:...»، عبارتى از «مختلف الشيعة» را آورده و به شرح آن مى‌پردازد. وى به نظریات شیخ طوسى در کتاب «النهاية»، ابن ادریس در کتاب «السرائر»، شهید اول در کتاب «الدروس» و دیگر علماى شیعه توجه کرده، سپس به طرح روایات باب و بررسى سند و دلالت آنها مى‌پردازد.

این حواشی، تنها كتاب الطهارة را در بر می‌گیرد. میرداماد در آغاز دو بخش را مطرح مى‌نماید: اول تعریف طهارت و سپس انواع آب‌ها و احکام آن. در احکام آب‌ها، آب قلیل، حمل مطلق بر مقید، عدم تطهیر نجس با نجس، استناد طهارت، مستنقع حمام، تتمیم متغیر به نجاست، حد کر، تقدیر تحقیقى و تقدیرى و... را مورد بحث قرار مى‌دهد.

حاشیه «الاستبصار» شیخ طوسی

یکی از آثار نفیس میرداماد، حواشی او بر «الاستبصار» شیخ طوسی است. وی در این حواشی، بیشتر در شرح و بیان رجال احادیث «الاستبصار» بحث فرموده و در شرح احادیث هم بیانات ادبی و علمی و فقهی و کلامی و حکمی آورده است. کوتاه‌ترین تعلیقه شامل یک سطر است و بلندترین آن‌ها از یک صفحه نسخه تجاوز نمی‌کند.

«کلمات قصار، مواعظ و خطبه‌های نماز جمعه»

در بخش پایانی این مجموعه، نسخه عکسی خطبه‌ها و مواعظ میرداماد که اکثر آن‌ها به خط خود او نگارش شده‌اند، آورده شده است. بعدها، مجموعه کاملی از خطبه‌ها، مواعظ و فواید متفرقه میرداماد، در مجموعه «اوراق پراکنده از مصنفات میرداماد» منتشر گردید.

وضعیت کتاب

«اثنا ‌عشر رسالة» در سال 1397ق، به همت سیدجمال‌الدین میردامادی و با مقدمه‌ای از آیت‌الله مرعشی‌نجفی، در شهر قم به‌صورت عکسی منتشر شد.

فهرست مطالب، در ابتدای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مدیر رسانه، برگرفته از سایت «میرداماد»، انتشار: 25 اسفند 1394، دریافت سه‌شنبه 22 تیرماه 1400