تحفة المسؤول في شرح مختصر منتهی السول

تحفة المسؤول في شرح مختصر منتهی السول
پدیدآوران	رهونی، یحیی بن‌ موسی (شارح) ابن حاجب، عثمان بن عمر(نویسنده) شبیلی، هادی بن حسین(محقق) قيم، يوسف الأخضر(محقق)
عنوان‌های دیگر	منتهي‌ السول‌ و الامل‌ في‌ علمي‌ الاصول‌ و الجدل‌. برگزيده مختصر منتهي‌ السول‌ و الامل‌ في‌ علمي‌ الاصول‌ و الجدل‌. شرح
ناشر	دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث
مکان نشر	امارات - دبي
سال نشر	1422ق. = 2002م.
چاپ	چاپ اول
زبان	عربي
تعداد جلد	4
کد کنگره	90234م الف2 / 155/8 BP ‏

تحفة المسؤول في شرح مختصر منتهی السول، اثر ابوزکریا یحیی بن موسی رهونی (متوفی 773ق)، شرحی است بر کتاب «مختصر ابن الحاجب في أصول الفقه المسمی مختصر منتهی السؤل والأمل في علمي الأصول والجدل»، اثر ابوعمرو جمال‌الدین ثهمان بن عمر، معروف به ابن حاجب (570-‌646ق)، که با تحقیق هادی بن حسین شبیلی، در چهار جلد به چاپ رسیده است.

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده که در آن، پس از ارائه تعریفاتی پیرامون مذهب مالکی و قواعد اصولی این مذهب پیرامون کتاب، سنت، اجماع، قیاس و اجتهاد، به شرح حال مفصل ابن حاجب و بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و علمی دوران وی پرداخته شده و سپس، شرح حال مفصلی از شارح و خصوصیات و ویژگی‌های شرح وی، در اختیار خواننده قرار گرفته است.

روش و اسلوب شرح

رهونی در این شرح، روش سایر شراح کتاب ابن حاجب، از جمله شیخ عضدالدین ایجی و شمس‌الدین اصفهانی را برگزیده است؛ بدین صورت که ابتدا قسمتی از متن اصلی کتاب را انتخاب کرده و سپس، با ذکر عبارت «أقول»، به تشریح و توضیح الفاظ متن پرداخته و سپس، ضمن تلخیص معنی اجمالی مسئله، به شرح مفصل قسمت انتخاب‌شده، پرداخته است. وی این موضوع را با شرح لغوی و اصطلاحی مفردات در صورت لزوم، آغاز نموده و سپس، ضمن بررسی ادله و رد اعتراضات وارده و احتمالی، به تحریر آراء مذاهب در مسئله، با شروع به ذکر رأی مذهب مالکیه، همت گمارده است. شارح اگر قول خاصی از امام مذهب مالکی در موضوع مورد بحث یافته، آن را ذکر نموده، وگرنه از خلال علمای پیشین مذهب یا از خلال تخریج بر مسائل مدونه یاد نموده است و اگر خود وی نیز رای خاصی در آن مسئله داشته، در پایان، به‌همراه ذکر ادله و شواهد، به آن اشاره کرده است.

شارح در بسیاری از موارد، از اسلوب منطقی استفاده کرده است؛ بدین صورت که ابتدا به ترتیب مقدمات پرداخته و سپس، به نتیجه منتج از این مقدمات، اشاره کرده است که البته، تحریر مقدمات و سپس، تبیین ملازمه بین آنها، در برخی موارد، به غموض مطلب و پیچیدگی مباحث انجامیده که باعث شده است تا فهم مراد و منظور شارح، نیاز به دقت و تلاش بیشتری داشته باشد.

ویژگی‌های کتاب

از جمله ویژگی‌های این شرح، آن است که شارح از تلاش و کوشش شارحین پیش از خود، نهایت بهره را برده و در تببین و توضیح مطالب و مباحث، از آنها استفاده کرده است، ولذا به‌وضوح می‌توان دریافت که وی در شرح این اثر، بسیار متأثر از ایجی و اصفهانی می‌باشد؛ زیرا در جای‌جای کتاب، می‌توان نص آن دو را مشاهده نمود که البته این امر، در حد ذات خود، نقصی بر او نیست؛ زیرا وی از دانش و تجربه پیشینیان خود و کسانی که در این فن، به دلیل نگارش آثار و کتب بیشتر، از او سبقت گرفته‌اند، به‌خوبی بهره برده است.

منابع و مصادر مورد استفاده شارح

آنچه باعث اهمیت و تا حدودی، برتری این شرح بر سایر شروح کتاب ابن حاجب می‌باشد، منابع و مصادر فراوانی است که رهونی در شرح کتاب، از آنها بهره برده و به‌خوبی استفاده کرده است که می‌توان آنها را به دو قسمت زیر، تقسیم نمود: الف)- اعلامی که از آنها نقل نموده و از آنها نام برده، ولی اشاره‌ای به مأخذ اقوال آنها، نکرده است که عبارتند از:

1. امام مالک بن انس (متوفی 179ق)؛
2. عبدالله بن وهب (متوفی 197ق)؛
3. عبدالسلام بن سعید سحنون (متوفی 240ق)؛
4. عبدالملک بن ماجشون (متوفی 212ق)؛
5. قاضی محمد بن عبدالله ابهری (متوفی 355ق)؛
6. عبدالله بن ابی‌زید قیروانی (متوفی 386ق)؛
7. علی بن احمد قصار (متوفی 398ق)؛
8. قاضی ابوبکر باقلانی (متوفی 403ق)؛
9. قاضی عبدالوهاب بغدادی (متوفی 422ق)؛
10. یوسف بن عمر بن عبدالبر (متوفی 463ق)؛
11. سلیمان بن خلف باجی (متوفی 474ق)؛
12. محمد بن علی لخمی (متوفی 498ق)؛
13. طرطوشی محمد بن ولید (متوفی 520ق)؛
14. محمد بن علی تمیمی مازری (متوفی 536ق)؛
15. قاضی عیاض بن موسی (متوفی 544ق)؛
16. محمد ابوالفتح بن دقیق العید (متوفی 702ق)؛
17. محمد بن احمد قرطبی صاحب تفسیر (متوفی 671ق).

ب)- مصادر و منابعی که از آنها نام برده و نقل کرده است که به دو قسم منابع عامه (مصادری که در تمام ابواب کتاب استفاده شده است) و منابع خاصه (مصادری که در ابواب خاصی استفاده شده است)، تقسیم می‌شوند:

1. منابع عامه:
   1. «منتهی السؤل والأمل في علمي الأصول والجدل»، ابن الحاجب؛
   2. «الإحكام»، آمدی؛
   3. شروح مختصر ابن حاجب؛
   4. «المحصول»، امام فخرالدین رازی؛
   5. «البرهان»، جوینی؛
   6. «المستصفی»، غزالی؛
   7. «التقريب والإرشاد»، باقلانی؛
   8. «الملخص»، قاضی عبدالوهاب؛
   9. «إحكام الفصول»، باجی؛
   10. «تنقيح الفصول»، قرافی؛
   11. «المعتمد»، ابوالحسین بصری؛
   12. «الرسالة»، شافعی؛
   13. «الفصول في الأصول»، جصاص؛
   14. «الإحكام»، ابن حزم؛
   15. «التنقيحات»، سهروردی؛
   16. «عيون الأدلة»، ابن رشد؛
2. منابع خاصه:
   1. منابع منطقی:
      1. کتب ابن سینا در منطق از جمله «الشفاء»، «الإشارات»، «التنبيهات» و...؛
      2. «تحرير القواعد المنطقية»، رازی؛
      3. «دقائق الحقائق»، آمدی؛
      4. «التلويحات والمطارحات»، سهروردی؛
      5. «الرسالة الشمسية» و «جامع الدقائق»، کاتبی؛
   2. منابع لغوی:
      1. «الكتاب»، سیبویه؛
      2. «الصحاح»، جوهری؛
      3. «الخصائص»، ابن جنی؛
      4. «أسرار البلاغة» و «دلائل الإعجاز»، جرجانی؛
      5. «نهاية الإيجاز»، رازی؛
      6. «مفتاح العلوم»، سکاکی؛
      7. «الأمالي»، ابن حاجب؛
   3. منابع روایی:
      1. «الكفاية»، خطیب بغدادی؛
      2. «علوم الحديث»، حاکم نیشابوری؛
      3. «التمهيد»، ابن عبدالبر؛
      4. «مقدمة ابن الصلاح في علوم الحديث»؛
      5. «الإلماع» و «الشفا»، قاضی عیاض؛
   4. منابع فقهی:
      1. «مختصر»، ابن حاجب؛
      2. «المقدمات»، ابن رشد؛
      3. «الرسالة» و «النوادر والزيادات»، ابن ابی‌زید قیروانی؛
      4. «شرح التلقين»، مارزی.

مقایسه بین این شرح و شروح مشابه

1. وجوه اختلاف میان شرح حاضر با شرح شمس‌الدین اصفهانی:
   1. تمیز و تشخص شرح اصفهانی، به ایجاز و عدم اطاله کلام و التزام در شرح به بیان عبارت ابن حاجب، بدون استطراد و اطاله است؛ درصورتی‌که در اثر حاضر، رهونی برعکس این امر عمل نموده و در بسیاری موارد، به اطاله کلام و حتی خروج از مباحث اصلی در متن ابن حاجب، پرداخته است.
   2. عدم اهتمام اصفهانی به ایراد فروع فقهی در شرح خود، به خلاف رهونی؛ زیرا از جمله ویژگی‌ها و خصوصیات شرح وی، کثرت ذکر فروع فقهی می‌باشد.
   3. از جمله ویژگی‌های شرح اصفهانی، سهولت عبارات و بساطت و آسانی مسائل اصولی می‌باشد، به‌خلاف شرح رهونی که به دلیل استفاده از اسلوب منطقی، در برخی موارد، مطالب آن، دارای غموض و اغلاق است.
   4. اهتمام اندک اصفهانی به تخریج و ارجاع به احادیث نبوی(ص)، به‌خلاف رهونی.
   5. رهونی، التزام خاصی به تحریر مذهب ابن مالک، در هنگام شرح مسائل مذکور در متن ابن حاجب دارد؛ درحالی‌که اصفهانی، التزامی به بیان آرای مذهب مالکی و یا مذاهب دیگر، نداشته است.
2. وجوه اختلاف میان شرح حاضر با شرح شیخ عضدالدین ایجی:
   1. ایجی اهتمام خاصی به ایراد مسائل فقهی ندارد، چه در توضیح قواعد و چه در استدلال بر صحت آنها؛ به‌خلاف شرح رهونی که مملو از مسائل فقهی است.
   2. شرح ایجی، دارای ویژگی ایجاز و عدم استطراد از اصل متن است؛ به‌خلاف شرح رهونی، که دارای ویژگی اطاله و کثرت ایراد اعتراضات است.
   3. ایجی در شرح خود، اعتمادی بر سایر مراجع و مصنفات نداشته؛ درحالی‌که رهونی، استفاده زیادی از آنها کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و فهرست عامه آیات، احادیث شریف نبوی(ص)، اعلامی که شرح حال ایشان در پاورقی ذکر شده، اصطلاحات علمی، موضوعات و مراجع و منابع مورد استفاده محقق، در انتهای جلد چهارم آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، اشاره به اختلاف نسخ و ارائه شرح حال مختصر اعلام مذکور در متن، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.