فخرالدين الرازي و آراؤه الكلامية و الفلسفية

فخرالدين الرازي و آراؤه الكلامية و الفلسفية
پدیدآوران	زرکان، محمد صالح (نویسنده)
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	[بي جا]
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

فخرالدين الرازي و آراؤه الكلامية و الفلسفية، اثر محمد صالح زرکان، عنوان کتابی است یک جلدی به زبان عربی که در آن به آرای کلامی و فلسفی فخر رازی پرداخته شده است. همان طور که خود زرکان در مقدمه کتاب متذکر شده، وی در فصل‌های این رساله، تصویری کامل از آرای فخر رازی را ارائه داده‌ و سیر تطور آرای او را بیان و اصولش را تتبع کرده‌ است. وی همچنین به مقایسه میان نظرات او و دیگران نیز پرداخته است. محمد صالح زرکان - در عین تجلیل از رازی و نشاط علمی و ذکاوتش - مخالفتش را با برخی نظرات فخر رازی بیان کرده و در برخی مواضع، به‌ناچار به نقد آن نیز پرداخته‌ است.

ساختار

کتاب در چهار باب و یک خاتمه ارائه شده است. نویسنده در نگارش این کتاب از 288 منبع عربی و لاتین در چند بخش مجزای مؤلفات رازی، کتاب‌های فلسفه و کلام، کتاب‌های عمومی و فهرست‌ها، نشریات دوره‌ای و منابع لاتین، بهره برده است.

گزارش محتوا

فخرالدین رازی در تاریخ اندیشه اسلامی شخصیتی است مشهور با ابعاد علمی متعدد. اثر وی در نسل‌هایی که پس از وی آمدند پوشیده نیست. مؤلفات وی در مجال‌های مختلف و مراجعه فراوان علما و دانشجویان به کتاب‌های وی باعث شد به او لقب «امام» فخر رازی دادند و کلمه امام در کتاب‌های کلامی اشعری و اصول فقه شافعی، انصراف به فخر رازی دارد. از دیگر لقب‌های او، «مجدد المائة السادسة للهجرة»، به معنی نواندیش صده ششم هجری، است. محمد صالح زرکان در این کتاب، به اهم جوانب علمی وی، یعنی جانب کلامی و فلسفی، پرداخته است و هدفش از این کار، دو مطلب بوده است: اول: مشارکت در سد نقصی که در مباحث کلامی واقع شده، به شکل خاص؛ دوم: روشن کردن این مطلب که رازی اندیشمندی از طراز خاص است که زندگی خودش را وقف اشتغال به کلام و فلسفه کرد، ولی در ازای این دو علم، به رأی معیّنی رسید.

زرکان می‌نویسد: من در راه رسیدن به حقیقت، خودم را بر آن داشتم که به هرآنچه از مؤلفات خطی و چاپی فخر امکان دسترسی هست، مراجعه کنم و آثار کسانی که وی از آنان متأثر گردیده و آثار کسانی که متعرض او شده‌اند - خواه به ثنا و مدح یا نقد و تجریح یا میانه‌روی و بی‌طرفی - را ببینم. پس از این کار، آنچه را که به نظرم درست می‌آمد، نگاشتم و امیدوارم در این راه، به صواب رفته باشم. من معتقدم در فصل‌های این رساله، تصویری کامل را از آرای او ارائه داده‌ام و سیر تطور آرای او را بیان کرده‌ام. اصولش را تتبع کرده‌ام و میان نظر او و دیگران، مقایسه نموده‌ام. من - در عین تجلیل از رازی و نشاط علمی و ذکاوتش - در برخی نظرات با او موافق نیستم و به‌ناچار در برخی مواضع متفرقه، به نقد آنها پرداخته‌ام.

نویسنده در باب اول به بیان زندگی‌نامه و جایگاه علمی فخر رازی پرداخته است و این باب را در دو فصل ارائه کرده است. در فصل اول، به بیان وضعیت زمانه رازی و ارائه ترجمه او و در دومین فصل، به بیان زندگی فرهنگی و منابع و تنوع منابع و میراث علمی وی پرداخته است. وی به فصل دوم، لیستی دقیق و تفصیلی از کتاب‌های او را ملحق کرده که در آن مؤلفات صحیح فخر رازی را از مشکوکات و منسوبات به او، جدا کرده است.

عنوان باب دوم کتاب، «الله» است. این باب نیز از دو فصل تشکیل شده که فصل اولش پیرامون وجودِ الله تعالی و پرسش از اینکه وجودش زاید بر ماهیتش است و براهین بر وجود او و امکان یا عدم امکان معرفت ذات خاص الهی و... بحث می‌کند. مباحث فصل دوم، هم درباره صفات الهی است. در این فصل، ابتدا از احکام عامه صفات الهی بحث شده و سپس به تفصیل، صفات سلبی و سپس صفات ایجابی الله تعالی ذکر و بحث شده است.

باب سوم، حاوی سه فصل است. نویسنده در فصل اول، مشکلات خلق عالم و مشکل بقا و فنای آن را مطرح کرده است و در فصل دوم، به عَرضه مباحث مربوط به ماده مانند مباحث تماثل اجسام در جسمیت یا بحث هیولا و صورت و یا مبحث جوهر فرد، پرداخته است. او در فصل سوم، متعرض بیان دو مسئله مهم مکان و زمان شده است.

چهارمین باب، مخصوص ارائه نظریات رازی درباره «انسان» است و شامل پنج فصل می‌باشد. فصل اول آن درباره نفس و معرفت (شناخت) است. دومین فصل در بیان افعال انسان است و مشتمل بر دو بحث است: بحث حسن و قبح و بحث جبر و اختیار. نویسنده، فصل سوم را به بحث از نظریه نبوت اختصاص داده و در فصل چهارم از مسائل اخلاقی سخن به میان آورده است. آخرین فصل این باب، یعنی فصل پنجم، شامل مباحث امامت است.

محمد صالح زرکان در خاتمه کتاب به بحث از موضع فخر رازی درباره علم فلسفه و کلام، پرداخته و درباره نظر وی در زمینه مزج میان این دو علم، مناقشه کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است و پیش از آن فهرست منابع و مراجع در چند بخش مجزا ذکر شده است.

پاورقی‌های فراوان کتاب، علاوه بر ذکر ارجاعات، گاه، حاوی مطالب مفیدی در توضیح مطالب متن است.

منابع مقاله

مقدمه محقق.

وابسته‌ها

[[]]