معجم مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت

معجم مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت
پدیدآوران	پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی(دفتر تبلیغات اسلامی) (تهيه کننده) طباطبایی‌فر، محسن (نویسنده) فقیهی مقدس، نفیسه (نویسنده) عبدی چاری، مرتضی (نویسنده)
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1389 ش
چاپ	1
موضوع	آخر الزمان - جنبه‏‌های قرآنی تفاسیر - مجموعه‌ها محمد بن حسن(عج)، امام دوازدهم، 255ق. - جنبه‌های قرآنی مهدویت - جنبه‏‌های قرآنی
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏104‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏86

معجم مهدویت در تفاسير شيعه و اهل سنت، اثر سيد محسن طباطبايى، مرتضى عبدى چارى و نفيسه فقيهى مقدس، بيان، تحليل و بررسى موضوعات مهم هريك از متون تفسيرى قرآن كريم در خصوص مهدویت بوده كه همراه با مشخصات آن تفسير نقل شده است.

مباحث كتاب، بيانگر پيشينه مهدویت در تفاسير بوده كه با هدف و انگيزه عرضه تحقيقاتِ انجام‌يافته، نوشته شده و به‌منظور دستيابى سريع و آسان محققان به مطالب مورد نظر، اقدام به ارائه نمايه‌اى از مأخذ تفسيرى مهدویت شده است.

ساختار

كتاب با مقدمه مفصل نويسندگان آغاز شده است. نويسندگان، مطالب را به تعداد سوره‌هاى قرآن تقسيم‌بندى كرده و جهت دستيابى به انظار مفسران و با توجه به الزامات يك پروژه تحقيقاتى، بيش از 140 عنوان از تفاسير مهم اماميه و غير اماميه با رويكرد نقلى، ادبى، كلامى، عرفانى، عقلى، اجتماعى و... را مورد كاوش قرار داده و نكات مربوط به مهدویت را استخراج كرده‌اند.

اين 140 دوره تفسير بررسى‌شده، شامل سبک ‌هاى مختلف تفسيرى، مذاهب گوناگون و شرايط متنوع مكانى مفسران شيعه و اهل سنت از قرن سوم هجرى تا به حال مى‌باشد.

دقت در انتخاب اين تفاسير، يكى از قابل توجه‌ترين مراحل اين طرح بوده كه طى گفت‌وگو با صاحب‌نظران و لحاظ مشابهت تفاسير در سبک ‌هاى تفسيرى، مذهب مفسر، قرن تأليف و... تفاسير صاحب سبک و نوآورى، گزينش شده است.

از جمله اين تفاسير عبارتند از: «تفسير كتاب الله العزيز» شيخ هود بن محكم الهوارى؛ «بحر العلوم» ابوالليث نصر بن محمد سمرقندى؛ «تاج التراجم» محمد بن احمد اسفراينى؛ «معالم التنزيل فى التفسير و التأويل» ابومحمدحسین بن مسعود بغوى؛ «الكشاف» زمخشرى؛ «مفاتيح الغيب» محمد بن عمر رازى؛ «البحر المحيط» محمد بن يوسف اندلسى؛ «مدارک التنزيل و حقايق التأويل» عبدالله بن احمد نسفى؛ «السراج المنير» محمد خطیب شربينى؛ «روح البيان» اسماعيل حقى و...

كتاب، به‌منظور رازگشايى گوشه‌هايى از معارف بحث بنيادين مهدویت كه برگرفته از دامنه فراخناك كتاب آسمانى است، نوشته شده است؛ بدين اميد كه ره‌آورد آن، موجب توليد پژوهش‌هاى عميقى در حوزه مهدویت گردد.

براى سامان‌دهى و تنظيم اطلاعات موجود در متن، از روش نمايه‌سازى (توصيف كردن محتواى مدارک در قالب واژه‌ها به‌منظور جست‌وجوى محتواى مدارک و به دست آوردن اطلاعات مورد نظر از جاى‌جاى متون توصيف‌شده) استفاده شده است.

در اين روش، تلاش بر نمايه كردن مفاهيم بوده، نه واژه‌هايى كه مفسر به‌وسيله آن‌ها، اين مفاهيم را ارائه كرده است؛ زيرا نويسندگان معتقدند ممكن است مفسر زبانى مبهم، تخصصى، عاميانه، سنگين يا غير قابل قبول را به كار برده باشد.

نويسندگان براى فراهم‌آورى اين نمايه‌ها، سه مرحله را طى نموده‌اند:

1. آشنايى با متون مورد نظر: در اين مرحله، فيش‌هاى استخراجى از منابع مختلف مورد بررسى و مطالعه قرار گرفته است.
2. تحليل محتواى فيش‌ها: در اين مرحله، گزيده متون تفسيرى، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته و هريك از متون، تحت عنوان يا عناوينى از مهدویت لحاظ گرديده است. اين عناوين، اصطلاحات و واژه‌هاى قراردادى بودند كه كار دسته‌بندى و رجوع به متون تفسيرى را آسان می‌كردند كه از جمله آن‌ها عبارتند از تفكر مهدویت، وجود امام مهدى(عج)، ويژگى‌هاى عام امام مهدى(عج)، نشانه‌هاى ظهور، انتظار، اشراط الساعه، رجعت و حكومت جهانى حضرت مهدى(عج).

   در نمايه‌سازى، تنها موضوع اصلى و مهم نمايه شده و از پرداختن به فروع و مباحث جنبى، خوددارى شده است.

3. گزينش واژه‌ها: واژه‌هايى تعيين شده است كه با اصطلاحات متن نيز مطابقت داشته باشد؛ اين امر سبب گرديده است تا از به كارگيرى اصطلاحات نامأنوس جلوگيرى شده و اصطلاحات مرجع انتخاب شوند.

تمام اين تلاش‌ها در اين جهت انجام گرفته تا اگر خواننده‌اى فرصت ندارد يا نمى‌خواهد تمام تفاسير را به تفصيل بخواند، بتواند با مراجعه به نمايه مورد نظر، تصميم بگيرد كه كدام موضوع و بخش تفسيرى براى تحقيق او مفيد است.

با توجه به نگاه تخصصى كه نويسندگان كتاب به متون تفسيرى داشته‌اند، محورهاى مذكور، نزديك‌ترين موضوع به نظر آمده و الزامى براى محققین از جهت مراجعه به متن و ارائه برداشتى جديد از آن وجود خواهد داشت؛ لذا روش كار، نقل هريك از آياتى است كه مفسران ذيل آن مطالبى را درباره مهدویت نقل كرده‌اند، سپس با سبک نمايه‌زنى، اهم موضوعات طرح‌شده از سوى مفسران، ذيل آن آيه نقل و آدرس داده شده است.

از آنجا كه متن تفسير در كتاب نيامده است، محققین صرفا با نمايه‌اى از بحث مهدویت در ذيل هريك از آيات آشنا مى‌شوند.

مبناى كار نويسندگان، نقل مطالب تفسير، با حفظ امانت بوده و خود تذكر داده‌اند كه ذكر آن‌ها در اين كتاب، به معناى تأييد آن‌ها از سوى ايشان نيست.

چينش منابع، بر اساس زمان تأليف تفسير بوده است؛ از تفسير قديمى شروع و به تفسير جديد پايان پذيرفته است.

كتاب، برگى از طرح كلان و گران‌سنگ «مهدویت در قرآن كريم» مى‌باشد.

در اين كتاب، جايى براى ارزيابى تلقى مفسران لحاظ نشده و صرفا با رعايت امانت، ديدگاه‌هاى آن‌ها (با قوت و ضعف‌هايشان) نقل شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه به دنبال بررسى خاستگاه انديشه مهدویت، ضمن بحث از پيشينه اين موضوع، شيوه‌نامه كار نويسندگان بيان شده و در ادامه، موضوعات زير، مورد بررسى قرار گرفته است: تفكر مهدویت، ظهور، رجعت، نزول عيسى(ع)، مهدویت در تفاسير، مأخذشناسى توصيفى تفاسير.

نويسندگان به دنبال نشان دادن ضرورت مرور تفاسير قرآن بر محور مباحث مربوط به مهدویت و شناخت آياتى كه به نحوى مفسران از آن‌ها به‌صورت تخصصى، در زمينه مهدویت بهره‌بردارى كرده‌اند، بوده و لذا اقدام به سه كار كرده‌اند:

1. دستيابى به پيشينه مهدویت در تفاسير اماميه و غير اماميه؛
2. نقد و بررسى ديدگاه مفسران اماميه و غير اماميه درباره مهدویت؛
3. پرداختن به موضوعات مهدویت به‌صورت تخصصى.

ايشان به اين نكته تأكيد دارند كه دستيابى به پيشينه مهدویت در تفاسير، در راستاى شناسايى آيات مهدویت و آشنايى با ديدگاه مفسران مختلف صورت مى‌گيرد و لذا در اين مورد پس از فحص و تتبع فراوان، حدود 600 آيه را شناسايى كرده كه به نحوى مفسران درباره يكى از موضوعات مهدویت، مطالبى ذيل آنها ذكر نموده‌اند.

ديدگاه‌هاى مختلف مفسران در مباحث مهدویت، نويسندگان را بر آن داشته تا مباحث مطرح‌شده را محوريابى نموده و آن محورها را تبديل به محورهاى پژوهشى نمايند و لذا با دسته‌بندى اين محورها به موضوعات عام و ريزموضوع، مباحث مهدویت را با چينش منطقى مناسبى ارائه كرده تا دسترسى به محتواى مباحث مهدویت، آسان و سهل گردد.

نويسندگان بر اين باورند كه انديشه اسلامى و دانش مسلمانان در رهگذر چندين سده كاوش و كوشش در شاخه‌هاى مختلف معرفتى، همواره وامدار كتاب خدا بوده و فضاى علمى پژوهشى در گستره فرهنگ اسلامى، در بخش‌هاى مختلف كلامى، فلسفى، سياسى، هنرى، اجتماعى، حقوقى، عبادى و اخلاقى، متأثر از قرآن كريم است؛ زيرا قطعى بودن سند اين متن آسمانى، لاجرم بحث‌هاى پژوهشگران اسلامى را به سمت فهم دلالت‌هاى آن رهنمون مى‌شد و در اين ميان، علم تفسير، از گران‌بهاترين دانش‌هاى اسلامى عرصه شناخت تعاليم فكرى، عملى اسلامى، بر پايه قرآن كريم گرفت.

به باور ايشان، مهدویت نيز از بحث‌هاى اصيل، ريشه‌دار و باسابقه در اسلام، به‌ويژه مذهب تشيع بوده كه نشان‌دهنده عظمت اسلام و بقا و جاوانگى احكام آن است.

نويسندگان معتقدند از آنجا كه قرآن تنها منبع مورد اتفاق همه فرقه‌هاى اسلامى است، پرداختن به آن درباره هريك از موضوعات مورد اختلاف، از جمله مهدویت، اهميت دوچندانى دارد.

به‌عنوان مثال، آياتى از سوره حمد كه مفسران آن‌ها را منطبق با موضوعات مربوط به مهدویت دانسته‌اند عبارتند از:

1. «مالك يوم‌الدين»: در «تفسير القرآن الكريم» و «الفرقان فى تفسير القرآن»، «يوم‌الدين» يوم خروج القائم دانسته شده است.
2. «الصراط المستقيم»: «تفسير القرآن الكريم»، «البرهان» و «تفسير لاهيجى» وجود شريف حضرت مهدى(عج) را مصداق آن دانسته و ذيل آن، به بيان ويژگى‌هاى اصحاب ايشان پرداخته‌اند.
3. جرجانى در تفسير خود، ضمير «هم» در «انعمت عليهم» را به انبياء، صديقين، شهدا، صالحين و حضرت مهدى(عج) ارجاع داده است.
4. مفسر تفسير «روان جاويد» ذيل «و لا الضالين» آورده است كه وزر اول و آخر، در زمان حضرت مهدى(عج) است.

بديهى است كه تمام آيات مذكور در كتاب را نمى‌توان به‌عنوان آيات مهدویت قلمداد كرد، اما مفسران اين آيات را جرى و تطبيق (حمل آيه بر مصداق آن) يا تأويل (آن بخشى از الفاظ كه فهم مهانى آنها از ظهور لفظ به دست نمى‌آيد، بلكه از ناحيه خداوند و راسخان در علم حاصل مى‌شود) و يا تفسير (كشف مراد از لفظ مشكل) به مهدویت نموده يا آنكه استطرادا مطلبى در اين خصوص نقل كرده‌اند.

در پايان مى‌توان چنين ادعا نمود كه دسته‌بندى و طبقه‌بندى مطالب كتاب به همراه چينش منطقى ميان آن‌ها، سرعت و سهولت كار تحقيق را براى دانشوران فراهم آورده و اين موضوع با تعيين و تفكيك محورها و عنوان‌هاى اصلى و فرعى در يك ساختار منطقى امكان‌پذير شده است. از آنجا كه در حوزه مهدویت، موضوعات قابل طرح مختلفى وجود داشته و هريك از اين حوزه‌ها به‌صورت تخصصى مخاطبان خاص به خود دارد، نويسندگان تلاش نموده‌اند با ارائه موضوعات متنوع و مرتبط با بحث و دسته‌بندى آراى مفسران، نيازهاى تحقيقى پژوهشگران مهدوى را برآورده سازند. اين موضوعات عبارتند از:

آينده بشريت و انديشه نجات‌بخشى، تفكر مهدویت، وجود امام مهدى(عج)، ولادت و كودكى آن حضرت، نسب ايشان، امامت آن حضرت، ويژگى‌هاى عام و خاص ايشان، غيبت، انتظار، نشانه‌هاى ظهور، اشراط الساعه، وقايع ايام ظهور. هريك از محورهاى فوق، بيش از ده ريزموضوع داشته و نويسندگان در موضوع‌يابى سعى نموده‌اند تا نظر مفسر و تناسب مطالب با آيات، مد نظر قرار گيرد.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتدا و كتاب‌نامه تفسير و غير تفسيرى كتب مورد استفاده نويسندگان، در انتهاى كتاب آمده است.

با توجه به كاربرد برخى از لغات تخصصى، جهت استفاده آسان‌تر، برخى اصطلاحات به اجمال در پاورقى توضيح داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.