كعب الأحبار و أثره في التفسير: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - '== وابسته‌ها == ' به '==وابسته‌ها== {{وابسته‌ها}} ') |
||
| (۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR17687J1.jpg | | تصویر =NUR17687J1.jpg | ||
| عنوان = | | عنوان =كعب‌الأحبار و أثره في التفسير | ||
| عنوان‌های دیگر =کعب الاحبار و أثره في التفسير | | عنوان‌های دیگر =کعب الاحبار و أثره في التفسير | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[الياس، خليل اسماعيل]] ( | [[الياس، خليل اسماعيل]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
| شابک =978-27451-5522-9 | | شابک =978-27451-5522-9 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =17687 | ||
| کتابخوان همراه نور =17687 | |||
| کد پدیدآور =10714 | | کد پدیدآور =10714 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۶: | ||
}} | }} | ||
''' | '''كعب‌الأحبار و أثره في التفسير'''، اثر [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، کتابی است در موضوع احادیث تفسیری. نویسنده در این اثر، روایاتی را که از کعب بن ماتع حمیری یمانی (متوفی 32 یا 34ق) درباره تفسیر آیات قرآن نقل شده، گردآوری نموده است. وی در این اثر مدعی است که «کعب‌الاحبار»، از بزرگان صحابه بشمار می‌رود و از جعل روایت به‌دور بوده است؛ لذا به معرفی «کعب‌الاحبار» و توضیح اسرائیلیات نیز پرداخته است. | ||
اسرائیلیات، مفهوم گسترده و فراگیری است که شامل تمام | اسرائیلیات، مفهوم گسترده و فراگیری است که شامل تمام داستان‌های خرافی، افسانه‌های اساطیر و روایات مجعول و ساختگی می‌شود که از آیین یهود و دیگر ادیان به منابع اسلامی راه یافته است. دهه دوم بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(ص)، عصر رواج اسطوره‌ها، افسانه‌ها و اسرائیلیات است. در نظر شیعه، «کعب‌الاحبار» از جمله افرادی است که در راهیابی روایات اسرائیلی به منابع دینی نقش بسزایی داشته است<ref>ر.ک: رحیمی، سیده وحیده؛ یوسفی، سحر، ص90</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
در این اثر بعد از مقدمه، شش فصل و یک خاتمه | در این اثر بعد از مقدمه، شش فصل و یک خاتمه آمده است. برخی از این فصول دارای دو یا چند مبحث، هستند. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
[[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، در مقدمه، انگیزه نگارش خود را | [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، در مقدمه، انگیزه نگارش خود را به‍‌همراه سیر مباحث کتاب مطرح نموده است. | ||
فصل اول، به معرفی عصر | فصل اول، به معرفی عصر «کعب‌الاحبار» اختصاص یافته است. این فصل متضمن دو مبحث است: در مبحث اول، آن روزگار از منظر سیاسی، دینی و اقتصادی طی سه مطلب مورد بررسی قرار گرفته است. در مبحث دوم، شرح زندگی «کعب‌الاحبار» طی پنج مطلب آمده است. | ||
نویسنده در مطلب سوم و چهارم این فصل، به زمان و چگونگی مسلمان شدن | نویسنده در مطلب سوم و چهارم این فصل، به زمان و چگونگی مسلمان شدن «کعب‌الاحبار» اشاره کرده و گفته: ایشان در زمان پیامبر و به دست حضرت علی(ع)، به دلیل اینکه صفات پیامبر را مطابق با آنچه در کتب و آثار خویش دیده، به دین اسلام گرویده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/8 ر.ک: مقدمه، ص8]</ref><ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/9 ر.ک: مقدمه، ص9]</ref> | ||
در مطلب آخر نیز به شرکت ایشان در جنگ و فتح | در مطلب آخر نیز به شرکت ایشان در جنگ و فتح بیت‌المقدس در زمان خلیفه دوم و همراهی ایشان با معاویه در زمان خلافت خلیفه سوم اشاره کرده است<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>. | ||
فصل دوم ضمن سه مبحث، به بیان عدالت کعب اختصاص یافته است. نویسنده، معتقد به عدالت کعب است، | فصل دوم ضمن سه مبحث، به بیان عدالت کعب اختصاص یافته است. نویسنده، معتقد به عدالت کعب است، می‌گوید: صحابه از او به نیکی یاد کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که خلیفه دوم او را به ریاست گروهی از مسلمین انتخاب نموده است. لذا تضعیفاتی که درباره او آمده صحیح نیست. او معتقد است که منشأ تضعیف کعب، از کتب تحریف شده‌ای که کعب از آن‌ها نقل قول کرده و بهره‌برداری وضاعین از شهرت کعب بین مردم، سرچشمه می‌گیرد. | ||
او | او می‌گوید: عدالت کعب به‌وسیله نصوص فراوانی که به حد استفاضه می‌رسد، ثابت می‌شود. نویسنده دراین‌بین با ذکر مطلبی از زبان معاویه در تأیید کعب، مبحث اول این فصل را به پایان می‌برد.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/8 ر.ک: همان، ص8]</ref><ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref> | ||
یکی دیگر از مطالبی که در این فصل به آن اشاره شده، اطلاع کعب از کشته شدن خلیفه دوم است؛ او متهم به شرکت در قتل خلیفه دوم است؛ زیرا به نقل از طبری، ایشان از زمان این واقعه کاملاً | یکی دیگر از مطالبی که در این فصل به آن اشاره شده، اطلاع کعب از کشته شدن خلیفه دوم است؛ او متهم به شرکت در قتل خلیفه دوم است؛ زیرا به نقل از طبری، ایشان از زمان این واقعه کاملاً آگاه بوده است. نویسنده، متعرض این روایت شده و با دلایلی از قبیل ضعف در سند و دلالت و نیز از منظر عقل، آن را مردود شمرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref>. | ||
مبحث پایانی این فصل درباره ارتباط | مبحث پایانی این فصل درباره ارتباط «کعب‌الاحبار» با یهودیان و نشر عقاید آنان در بین مسلمان بوده است؛ به‌گونه‌ای که صحابی معروف پیامبر اکرم(ص)، ابوذر، با او در برخی از عقاید مخالفت نموده و منشأ آن عقاید را آموزه‌های یهود می‌دانسته؛ لذا او را با «يا ابن اليهود...» یاد می‌کرده است. ایشان در این مبحث نیز ضمن تمجید کعب با استفاده از اقوال علمای اهل سنت، قلم بطلان را بر آن روایات می‌کشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref>. | ||
فصل سوم، به علم و دانش | فصل سوم، به علم و دانش «کعب‌الاحبار» اختصاص یافته است. این فصل دربردارنده چهار مبحث است. | ||
در مبحث اول، از علم کعب و چگونگی دستیابی او به مراحل و درجات بالای علم صحبت شده است. نویسنده در | در مبحث اول، از علم کعب و چگونگی دستیابی او به مراحل و درجات بالای علم صحبت شده است. نویسنده در این‌باره می‌گوید: کعب، در مباحث علمی، سرآمد روزگار خویش بوده؛ به‌گونه‌ای که برخی از صحابه با بزرگی مقامشان، برخی از علوم خویش را از ایشان اخذ نموده و برخی دیگر از صحابه به کثرت دانش او شهادت داده‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref>. | ||
در مبحث دوم، به یک مسئله حدیثی، یعنی روایت اکابر از اصاغر (روایت یک شخص از کوچکتر از خودش | در مبحث دوم، به یک مسئله حدیثی، یعنی روایت اکابر از اصاغر (روایت یک شخص از کوچکتر از خودش به‌لحاظ سنی) پرداخته است. [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، ضمن این مبحث، روایت کبار صحابه از کعب را مورد بررسی قرار داده و آن را تأیید کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: همان، ص9-10]</ref>. | ||
نویسنده در مبحث سوم این فصل، از تساهل | نویسنده در مبحث سوم این فصل، از تساهل «کعب‌الاحبار» سخن به میان آورده است. او ضمن انکار آن، اتهام واضع بودن او را نیز منتفی دانسته است. نویسنده با اذعان به کثرت روایات کعب‌الاحبار از پیامبر، قول منسوب به خلیفه دوم مبنی بر اینکه کعب در نقل اخبار پیامبر تساهل داشته است و حدیث وضع می‌کرده را صحیح ندانسته؛ علاوه بر آن مطالبی که در کتب عالمان اهل سنت در ذم او وارد شده را یک‌‌به‌یک رد می‌کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: همان، ص10]</ref>،<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/92 ر.ک: متن کتاب ص92]</ref>. | ||
او تضعیفی را که از طرف خلیفه دوم وارد شده، بر فرض قبول، | او تضعیفی را که از طرف خلیفه دوم وارد شده، بر فرض قبول، حمل بر دقت و احتیاط فراوان آن خلیفه در حفظ دین، می‌کند.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/94 ر.ک: متن کتاب، ص94]</ref> | ||
مبحث پایانی این فصل، درباره شیوخ، شاگردان و نزدیکان کعب نوشته شده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: مقدمه، ص10]</ref> | مبحث پایانی این فصل، درباره شیوخ، شاگردان و نزدیکان کعب نوشته شده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: مقدمه، ص10]</ref> | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۴: | ||
فصل چهارم به بیان اسرائیلیات در پنج مبحث اختصاص یافته است. | فصل چهارم به بیان اسرائیلیات در پنج مبحث اختصاص یافته است. | ||
مباحث سه مبحث اول، درباره تعریف این واژه و نظر عالمان در | مباحث سه مبحث اول، درباره تعریف این واژه و نظر عالمان در این‌باره، تاریخ شکل‌گیری و تکامل اسرائیلیات و مشهورترین راویان آن و اسباب نفوذ اسرائیلیات در آموزه‌های دینی اسلام، است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: همان، ص10]</ref> | ||
در مبحث چهارم، به این سؤال که | در مبحث چهارم، به این سؤال که آیا اهل کتاب، مصدر تفسیر قرآن در زمان صحابه بوده‌اند، پاسخ داده شده است. نویسنده در اینجا به مسئله بحثبرانگیزی اشاره نموده و خود معتقد به نظر ذهبی در این‌باره شده است. ذهبی می‌گوید: اهل کتاب، منبع و مصدر تفسیر به‌صورت محدود و مضیق بوده‌اند.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: همان]</ref> | ||
مبحث پنجم، به بیان نظر معاصرین درباره اسرائیلیات اختصاص یافته است. [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، | مبحث پنجم، به بیان نظر معاصرین درباره اسرائیلیات اختصاص یافته است. [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، می‌گوید: برخی از عالمان معاصر سعی نموده‌اند که در برخی از نصوص صحیح تشکیک وارد کنند. هرچند منبع آن نصوص در تورات کنونی یافت نمی‌شود، لکن آن نصوص را از اسرائیلیات برشمرده و برخی از صحابه و تابعین را متهم نموده‌اند. ایشان در جواب می‌گوید: باید بین آنچه از یهودیان نقل می‌شود و آنچه درباره آنان گفته می‌شود، تمییز قائل شد. در تأیید این نظریه، کلامی از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که ایشان به نقل قول از بنی‌اسرائیل اذن داده است: «حدثوا عن بنيإسرائيل و لا حرج» (از بنی‌اسرائیل روایت کنید و مانعی ندارد).<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/10 ر.ک: همان، ص10]</ref><ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/11 ر.ک: همان، ص11]</ref> | ||
نویسنده در فصل پنجم، مطالبی را درباره اقسام اسرائیلیات و احکام | نویسنده در فصل پنجم، مطالبی را درباره اقسام اسرائیلیات و احکام آن‌ها طی دو مبحث طرح نموده است. | ||
در مبحث اول، از اقسام اسرائیلیات سخن به میان آمده و نظرات متفاوت عالمان و نظر ابن تیمیه در | در مبحث اول، از اقسام اسرائیلیات سخن به میان آمده و نظرات متفاوت عالمان و نظر ابن تیمیه در این‌باره بیان شده است. خود نویسنده، اسرائیلیات را به سه دسته تقسیم نموده است: | ||
الف)- مقبول، که خود بر دو قسم است: | الف)- مقبول، که خود بر دو قسم است: | ||
# | # آنچه از پیامبر با سلسله سند صحیح در موضوعاتی، همچون مواعظ، احکام و عقاید نقل شده است؛ | ||
# آنچه شاهدی از شرع دارد و خود بر دو گونه است (روایت صحیح السندی که مندرج در تحت شاهدی از شواهد شرعی است، روایتی که گرچه سندش ناصحیح است، ولی از حیث موضوع، مندرج در تحت شاهدی شرعی است؛ لذا مقبول | # آنچه شاهدی از شرع دارد و خود بر دو گونه است (روایت صحیح السندی که مندرج در تحت شاهدی از شواهد شرعی است، روایتی که گرچه سندش ناصحیح است، ولی از حیث موضوع، مندرج در تحت شاهدی شرعی است؛ لذا مقبول می‌باشد). | ||
ب)- مردود: به جهت مناقض بودن آن با شریعت. | ب)- مردود: به جهت مناقض بودن آن با شریعت. | ||
ج)- مسکوتعنه: آنچه حکایتش جایز | ج)- مسکوتعنه: آنچه حکایتش جایز می‌باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/11 ر.ک: همان، ص11]</ref>. | ||
نویسنده، معتقد است: بیشتر روایاتی که در موضوع تفسیر از | نویسنده، معتقد است: بیشتر روایاتی که در موضوع تفسیر از کعب‌الاحبار نقل شده است جزء دو قسمت مقبول یا مسکوتعنه است و روایات مردود او به عدد ده نمی‌رسد که همین تعداد نیز از حیث سند دارای مشکلاتی است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/369 ر.ک: متن کتاب، 369]</ref>. | ||
[[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، در مبحث دوم از فصل پنجم، به بیان حکم استفاده از اسرائیلیات پرداخته است. او نظرات مانعین و مجوزین و ادله | [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، در مبحث دوم از فصل پنجم، به بیان حکم استفاده از اسرائیلیات پرداخته است. او نظرات مانعین و مجوزین و ادله آن‌ها را رونمایی کرده و در تقسیم‌بندی جدیدی - که خود می‌گوید از نوآوری‌های اوست - احکام اسرائیلیات را به پنج قسم وجوب، ندب، اباحه، کراهت و حرمت، تقسیم نموده و برای هرکدام توضیحاتی ارائه داده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/11 ر.ک: مقدمه، ص11-12]</ref>. | ||
فصل پایانی کتاب، مشتمل بر | فصل پایانی کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای می‌باشد که متضمن خلاصه‌ای از تحقیق در آثار «کعب‌الاحبار» در زمینه تفسیر است و به دنبال آن روایات تفسیری کعب درباره 227 آیه از 64 سوره قرآن کریم آمده است. این روایات از مهمترین تفاسیر اهل سنت، همچون تفسیر عبدالرزاق، مجاهد، سفیان ثوری، ابن ابیحاتم، [[جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير الطبري)|طبری]]، قرطبی، بغوی، ابن کثیر، ابن جوزی، [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]] و... گرفته شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/12 ر.ک: همان، ص12]</ref>. | ||
ایشان در این اثر از نام مشهور آثار استفاده برده است؛ مثلاً | ایشان در این اثر از نام مشهور آثار استفاده برده است؛ مثلاً به‌جای تفسیر «جامع البيان» طبری، فقط به «تفسیر طبری» و نیز به‌جای «تفسير القرآن العظيم» ابن کثیر، فقط به «تفسیر ابن کثیر» اکتفا کرده است. | ||
نویسنده، | نویسنده، به‌منظور روشن شدن متن روایات، درباره برخی از متون تحقیقاتی ارائه داده است؛ همچون داستان هاروت و ماروت و داستان شروع آفرینش و... | ||
[[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، علاوه بر متن روایات، به راویان در سند نیز گریزی داشته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/12 ر.ک: همان]</ref>. | [[الياس، خليل اسماعيل|خلیل اسماعیل الیاس]]، علاوه بر متن روایات، به راویان در سند نیز گریزی داشته است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/24148/1/12 ر.ک: همان]</ref>. | ||
| خط ۹۳: | خط ۹۴: | ||
در انتهای کتاب، فهرست مصادر، خلاصه کتاب به زبان لاتین و فهرست محتویات آمده است. | در انتهای کتاب، فهرست مصادر، خلاصه کتاب به زبان لاتین و فهرست محتویات آمده است. | ||
پاورقی‌های کتاب به ذکر مستندات مطالب آن اختصاص یافته است. | |||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
#[[:noormags:1288408|رحیمی، سیده وحیده؛ یوسفی، سحر، «جایگاه مرویات | #[[:noormags:1288408|رحیمی، سیده وحیده؛ یوسفی، سحر، «جایگاه مرویات کعب‌الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 36، زمستان 1396]]. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۱:۲۱
| كعب‌الأحبار و أثره في التفسير | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | الياس، خليل اسماعيل (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کعب الاحبار و أثره في التفسير |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 2007م , 1428ق, |
| شابک | 978-27451-5522-9 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كعب‌الأحبار و أثره في التفسير، اثر خلیل اسماعیل الیاس، کتابی است در موضوع احادیث تفسیری. نویسنده در این اثر، روایاتی را که از کعب بن ماتع حمیری یمانی (متوفی 32 یا 34ق) درباره تفسیر آیات قرآن نقل شده، گردآوری نموده است. وی در این اثر مدعی است که «کعب‌الاحبار»، از بزرگان صحابه بشمار می‌رود و از جعل روایت به‌دور بوده است؛ لذا به معرفی «کعب‌الاحبار» و توضیح اسرائیلیات نیز پرداخته است.
اسرائیلیات، مفهوم گسترده و فراگیری است که شامل تمام داستان‌های خرافی، افسانه‌های اساطیر و روایات مجعول و ساختگی می‌شود که از آیین یهود و دیگر ادیان به منابع اسلامی راه یافته است. دهه دوم بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(ص)، عصر رواج اسطوره‌ها، افسانه‌ها و اسرائیلیات است. در نظر شیعه، «کعب‌الاحبار» از جمله افرادی است که در راهیابی روایات اسرائیلی به منابع دینی نقش بسزایی داشته است[۱].
ساختار
در این اثر بعد از مقدمه، شش فصل و یک خاتمه آمده است. برخی از این فصول دارای دو یا چند مبحث، هستند.
گزارش محتوا
خلیل اسماعیل الیاس، در مقدمه، انگیزه نگارش خود را به‍‌همراه سیر مباحث کتاب مطرح نموده است.
فصل اول، به معرفی عصر «کعب‌الاحبار» اختصاص یافته است. این فصل متضمن دو مبحث است: در مبحث اول، آن روزگار از منظر سیاسی، دینی و اقتصادی طی سه مطلب مورد بررسی قرار گرفته است. در مبحث دوم، شرح زندگی «کعب‌الاحبار» طی پنج مطلب آمده است.
نویسنده در مطلب سوم و چهارم این فصل، به زمان و چگونگی مسلمان شدن «کعب‌الاحبار» اشاره کرده و گفته: ایشان در زمان پیامبر و به دست حضرت علی(ع)، به دلیل اینکه صفات پیامبر را مطابق با آنچه در کتب و آثار خویش دیده، به دین اسلام گرویده است.[۲][۳]
در مطلب آخر نیز به شرکت ایشان در جنگ و فتح بیت‌المقدس در زمان خلیفه دوم و همراهی ایشان با معاویه در زمان خلافت خلیفه سوم اشاره کرده است[۴].
فصل دوم ضمن سه مبحث، به بیان عدالت کعب اختصاص یافته است. نویسنده، معتقد به عدالت کعب است، می‌گوید: صحابه از او به نیکی یاد کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که خلیفه دوم او را به ریاست گروهی از مسلمین انتخاب نموده است. لذا تضعیفاتی که درباره او آمده صحیح نیست. او معتقد است که منشأ تضعیف کعب، از کتب تحریف شده‌ای که کعب از آن‌ها نقل قول کرده و بهره‌برداری وضاعین از شهرت کعب بین مردم، سرچشمه می‌گیرد.
او می‌گوید: عدالت کعب به‌وسیله نصوص فراوانی که به حد استفاضه می‌رسد، ثابت می‌شود. نویسنده دراین‌بین با ذکر مطلبی از زبان معاویه در تأیید کعب، مبحث اول این فصل را به پایان می‌برد.[۵][۶]
یکی دیگر از مطالبی که در این فصل به آن اشاره شده، اطلاع کعب از کشته شدن خلیفه دوم است؛ او متهم به شرکت در قتل خلیفه دوم است؛ زیرا به نقل از طبری، ایشان از زمان این واقعه کاملاً آگاه بوده است. نویسنده، متعرض این روایت شده و با دلایلی از قبیل ضعف در سند و دلالت و نیز از منظر عقل، آن را مردود شمرده است[۷].
مبحث پایانی این فصل درباره ارتباط «کعب‌الاحبار» با یهودیان و نشر عقاید آنان در بین مسلمان بوده است؛ به‌گونه‌ای که صحابی معروف پیامبر اکرم(ص)، ابوذر، با او در برخی از عقاید مخالفت نموده و منشأ آن عقاید را آموزه‌های یهود می‌دانسته؛ لذا او را با «يا ابن اليهود...» یاد می‌کرده است. ایشان در این مبحث نیز ضمن تمجید کعب با استفاده از اقوال علمای اهل سنت، قلم بطلان را بر آن روایات می‌کشد[۸].
فصل سوم، به علم و دانش «کعب‌الاحبار» اختصاص یافته است. این فصل دربردارنده چهار مبحث است.
در مبحث اول، از علم کعب و چگونگی دستیابی او به مراحل و درجات بالای علم صحبت شده است. نویسنده در این‌باره می‌گوید: کعب، در مباحث علمی، سرآمد روزگار خویش بوده؛ به‌گونه‌ای که برخی از صحابه با بزرگی مقامشان، برخی از علوم خویش را از ایشان اخذ نموده و برخی دیگر از صحابه به کثرت دانش او شهادت داده‌اند[۹].
در مبحث دوم، به یک مسئله حدیثی، یعنی روایت اکابر از اصاغر (روایت یک شخص از کوچکتر از خودش به‌لحاظ سنی) پرداخته است. خلیل اسماعیل الیاس، ضمن این مبحث، روایت کبار صحابه از کعب را مورد بررسی قرار داده و آن را تأیید کرده است[۱۰].
نویسنده در مبحث سوم این فصل، از تساهل «کعب‌الاحبار» سخن به میان آورده است. او ضمن انکار آن، اتهام واضع بودن او را نیز منتفی دانسته است. نویسنده با اذعان به کثرت روایات کعب‌الاحبار از پیامبر، قول منسوب به خلیفه دوم مبنی بر اینکه کعب در نقل اخبار پیامبر تساهل داشته است و حدیث وضع می‌کرده را صحیح ندانسته؛ علاوه بر آن مطالبی که در کتب عالمان اهل سنت در ذم او وارد شده را یک‌‌به‌یک رد می‌کند[۱۱]،[۱۲].
او تضعیفی را که از طرف خلیفه دوم وارد شده، بر فرض قبول، حمل بر دقت و احتیاط فراوان آن خلیفه در حفظ دین، می‌کند.[۱۳]
مبحث پایانی این فصل، درباره شیوخ، شاگردان و نزدیکان کعب نوشته شده است.[۱۴]
فصل چهارم به بیان اسرائیلیات در پنج مبحث اختصاص یافته است.
مباحث سه مبحث اول، درباره تعریف این واژه و نظر عالمان در این‌باره، تاریخ شکل‌گیری و تکامل اسرائیلیات و مشهورترین راویان آن و اسباب نفوذ اسرائیلیات در آموزه‌های دینی اسلام، است.[۱۵]
در مبحث چهارم، به این سؤال که آیا اهل کتاب، مصدر تفسیر قرآن در زمان صحابه بوده‌اند، پاسخ داده شده است. نویسنده در اینجا به مسئله بحثبرانگیزی اشاره نموده و خود معتقد به نظر ذهبی در این‌باره شده است. ذهبی می‌گوید: اهل کتاب، منبع و مصدر تفسیر به‌صورت محدود و مضیق بوده‌اند.[۱۶]
مبحث پنجم، به بیان نظر معاصرین درباره اسرائیلیات اختصاص یافته است. خلیل اسماعیل الیاس، می‌گوید: برخی از عالمان معاصر سعی نموده‌اند که در برخی از نصوص صحیح تشکیک وارد کنند. هرچند منبع آن نصوص در تورات کنونی یافت نمی‌شود، لکن آن نصوص را از اسرائیلیات برشمرده و برخی از صحابه و تابعین را متهم نموده‌اند. ایشان در جواب می‌گوید: باید بین آنچه از یهودیان نقل می‌شود و آنچه درباره آنان گفته می‌شود، تمییز قائل شد. در تأیید این نظریه، کلامی از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که ایشان به نقل قول از بنی‌اسرائیل اذن داده است: «حدثوا عن بنيإسرائيل و لا حرج» (از بنی‌اسرائیل روایت کنید و مانعی ندارد).[۱۷][۱۸]
نویسنده در فصل پنجم، مطالبی را درباره اقسام اسرائیلیات و احکام آن‌ها طی دو مبحث طرح نموده است.
در مبحث اول، از اقسام اسرائیلیات سخن به میان آمده و نظرات متفاوت عالمان و نظر ابن تیمیه در این‌باره بیان شده است. خود نویسنده، اسرائیلیات را به سه دسته تقسیم نموده است: الف)- مقبول، که خود بر دو قسم است:
- آنچه از پیامبر با سلسله سند صحیح در موضوعاتی، همچون مواعظ، احکام و عقاید نقل شده است؛
- آنچه شاهدی از شرع دارد و خود بر دو گونه است (روایت صحیح السندی که مندرج در تحت شاهدی از شواهد شرعی است، روایتی که گرچه سندش ناصحیح است، ولی از حیث موضوع، مندرج در تحت شاهدی شرعی است؛ لذا مقبول می‌باشد).
ب)- مردود: به جهت مناقض بودن آن با شریعت. ج)- مسکوتعنه: آنچه حکایتش جایز می‌باشد[۱۹].
نویسنده، معتقد است: بیشتر روایاتی که در موضوع تفسیر از کعب‌الاحبار نقل شده است جزء دو قسمت مقبول یا مسکوتعنه است و روایات مردود او به عدد ده نمی‌رسد که همین تعداد نیز از حیث سند دارای مشکلاتی است[۲۰].
خلیل اسماعیل الیاس، در مبحث دوم از فصل پنجم، به بیان حکم استفاده از اسرائیلیات پرداخته است. او نظرات مانعین و مجوزین و ادله آن‌ها را رونمایی کرده و در تقسیم‌بندی جدیدی - که خود می‌گوید از نوآوری‌های اوست - احکام اسرائیلیات را به پنج قسم وجوب، ندب، اباحه، کراهت و حرمت، تقسیم نموده و برای هرکدام توضیحاتی ارائه داده است[۲۱].
فصل پایانی کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای می‌باشد که متضمن خلاصه‌ای از تحقیق در آثار «کعب‌الاحبار» در زمینه تفسیر است و به دنبال آن روایات تفسیری کعب درباره 227 آیه از 64 سوره قرآن کریم آمده است. این روایات از مهمترین تفاسیر اهل سنت، همچون تفسیر عبدالرزاق، مجاهد، سفیان ثوری، ابن ابیحاتم، طبری، قرطبی، بغوی، ابن کثیر، ابن جوزی، سیوطی و... گرفته شده است[۲۲].
ایشان در این اثر از نام مشهور آثار استفاده برده است؛ مثلاً به‌جای تفسیر «جامع البيان» طبری، فقط به «تفسیر طبری» و نیز به‌جای «تفسير القرآن العظيم» ابن کثیر، فقط به «تفسیر ابن کثیر» اکتفا کرده است.
نویسنده، به‌منظور روشن شدن متن روایات، درباره برخی از متون تحقیقاتی ارائه داده است؛ همچون داستان هاروت و ماروت و داستان شروع آفرینش و...
خلیل اسماعیل الیاس، علاوه بر متن روایات، به راویان در سند نیز گریزی داشته است[۲۳].
وضعیت کتاب
در انتهای کتاب، فهرست مصادر، خلاصه کتاب به زبان لاتین و فهرست محتویات آمده است.
پاورقی‌های کتاب به ذکر مستندات مطالب آن اختصاص یافته است.
پانویس
- ↑ ر.ک: رحیمی، سیده وحیده؛ یوسفی، سحر، ص90
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص8
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص8
- ↑ ر.ک: همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان، ص9-10
- ↑ ر.ک: همان، ص10
- ↑ ر.ک: متن کتاب ص92
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص94
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص10
- ↑ ر.ک: همان، ص10
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص10
- ↑ ر.ک: همان، ص11
- ↑ ر.ک: همان، ص11
- ↑ ر.ک: متن کتاب، 369
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص11-12
- ↑ ر.ک: همان، ص12
- ↑ ر.ک: همان
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحیمی، سیده وحیده؛ یوسفی، سحر، «جایگاه مرویات کعب‌الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 36، زمستان 1396.