إعراب القرآن (زجاج)

اعراب القرآن (زجاج)

نام کتاب	اعراب القرآن (زجاج)
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	زجاج، ابراهیم بن سری (نويسنده) ابیاری، ابراهیم (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏3‎‏الف‎‏6
موضوع	قرآن - اعراب قرآن - صرف و نحو
ناشر	دار التفسير
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1374 هـ.ش یا 1416 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1975AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج، تأليف ابواسحاق، ابراهيم بن سرى ملقب به زجاج (متوفى 311ق)، از نحويان و آگاهان به لغت عربى مى‌باشد كه با تحقيق ابراهيم الابيارى منتشر شده است. نويسنده در اين كتاب مباحث نحوى در قرآن را بررسى كرده است.

ساختار

كتاب در سه جلد و نود باب تدوين شده است. در جلد اول كتاب، مقدمه مؤلف و نوزده باب و در جلد دوم تا باب 44 و باقى ابواب نيز در جلد سوم كتاب آمده است. در هريك از ابواب كتاب يكى از مباحث نحوى با توجه به آيات قرآن كريم مطرح شده است.

گزارش محتوا

پاره‌اى از مباحث مطرح‌شده در اين كتاب عبارت است از:

1. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها جمله‌اى مقدر است؛ مثلا در آيه «فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت» ، پيش از «انفجرت» جمله «ضرب» مقدر است.
2. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها مضاف حذف شده است؛ مثلا در آيه «مالك يوم الدين» ، پيش از كلمه «الدين» كلمه «أحكام» حذف شده است.
3. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها عطف با «واو» و «فاء» و «ثم» صورت گرفته، بى‌آنكه دومى بر اولى مترتب باشد؛ مثلا در آيه «إياك نعبد و إياك نستعين» ، با آنكه استعانت بر عبادت پيش از عبادت است، نه مترتب بر آن، ولى بر آن عطف شده است.
4. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها حرف جر حذف شده است؛ مثلا در آيه «اهدنا الصرط المستقيم» ، قبل از «الصراط» حرف «إلى» حذف شده است.
5. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها «لا» و «ما» زايد واقع شده است؛ مثلا در آيه «و لا الضالين» ، حرف «لا» زايد است.
6. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها ظرف، مابعد خود را رفع داده است.
7. آياتى از قرآن كه در هريك از آنها چيزى بر ضمير مرفوع عطف شده است.

و...

ابن نديم در ضمن برشمردن آثار زجاج، از اين كتاب نامى نبرده است، اما به كتاب «معاني القرآن» وى اشاره مى‌كند. «معاني القرآن» از منابع زمخشرى در تأليف كشّاف بوده است.

فؤاد سزگين اشاره مى‌كند كه «إعراب القرآن» زجاج به «معاني القرآن و إعرابه» نيز شهرت دارد، اما زركلى به هنگام برشمردن آثار زجاج از هر دو كتاب نام مى‌برد و اشاره دارد كه «معاني القرآن» مخطوط است و «إعراب القرآن» به چاپ رسيده است. نسخ خطى متعددى از هر دو كتاب، به‌ويژه «معاني القرآن» در كتابخانه‌هاى معتبر جهان وجود دارد (فرشچيان، رضا، 164).

گفتنى است كه علامه احمد راتب طى دو مقاله كه در مجله «مجمع اللغة العربية» منتشر كرده است، كتاب را از آن زجاج ندانسته است، بلكه آن را «الجواهر» اثر على بن حسين باقولى، معروف به «جامع العلوم» (متوفى 543ق) دانسته است (همان، ص 165).

تا آنجا كه اطلاع داريم از كتاب إعراب القرآن المنسوب إلى الزجّاج جز يك نسخه وحيد (منحصربه‌فرد) كه در دارالكتب المصرية به شماره 528 (تفسير) نگاهدارى مى‌شود، چيزى به ما نرسيده است. اين نسخه كه قديمى بوده توسط ابوالحسن سالم بن الحسن بن ابراهيم الخازمى در شهر شيراز به سال 610ق، كتابت شده است. برگه حاوى اسم كتاب و مؤلف و نيز آغاز مقدمه اين نسخه، از ميان رفته است؛ لذا برخى در آغاز نسخه يادشده، برگه‌اى به آن اضافه كرده‌اند كه در آن به خطى متفاوت با خط ناسخ نوشته شده: «إعراب القرآن للزجاج».

بر اساس همين نسخه، استاد ابراهيم ابيارى كتاب را تصحيح و به طبع رسانده است. در اين چاپ، استاد ابيارى، گويى در آغاز در مورد اسم كتاب و انتساب آن به زجاج كه از ورق عنوان ملحق به اصل، برداشت كرده، مطمئن بوده است و سپس در اين مورد ترديد كرده و در درآمد كتاب به آن اشاره‌اى نموده و عنوان كتاب را «إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج» ناميده است (علينقيان، حسين، ص 89).

در اينكه اسم اين كتاب مطبوع؛ يعنى «إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج» همان الجواهر است، شكى نيست؛ بدين‌روى كه مشاهده مى‌شود مؤلف در الكشف به كتابى با اين نام «الجواهر» زياد ارجاع مى‌دهد و از كلام او چنين برداشت مى‌شود كه كتاب «الجواهر» داراى باب‌هايى بوده و همه مسائلى كه به آن ارجاع مى‌دهد، شامل اين كتاب نيز مى‌شود (همان، ص 94).

وضعيت كتاب

در پاورقى كتاب، آدرس آيات و روايات، منابع اشعار و توضيح برخى الفاظ و عبارات ذكر شده است. فهرست مطالب هريك از جلدهاى كتاب در انتهاى آن آمده است. پس از فهرست جلد سوم، بخش ملحقات كتاب قرار دارد كه در دو بخش تدوين شده است:

1. فهارس كتاب مشتمل بر: آيات قرآن، اعلام، كتب، شعراء، قوافى و مصراع‌ها.
2. تحقيقى مشتمل بر: «مقدمه‌اى بر تاريخ قرآن و علوم پيرامون آن»، «علم اعراب قرآن و جايگاه آن»، «تحقيقى پيرامون كتاب و مؤلف آن» و «شيوه تحقيق».

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. فرشچيان، رضا، تدوين اعراب القرآن تا پايان سده هفتم هجرى، مجله پژوهش‌هاى اسلامى، تابستان 1389، شماره 6.

3. علينقيان، حسين، اعراب القرآن، مجله آينه پژوهش، مهر و آبان 1382، شماره 82.

پیوندها

مطالعه کتاب اعراب القرآن (زجاج) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور