ذيل تاريخ مولد العلماء و وفياتهم

ذيل تاريخ مولد العلماء و وفياتهم
پدیدآوران	کتانی، عبدالعزیز بن احمد (نويسنده) حمد، عبد الله بن احمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	تاريخ مولد العلماء و وفياتهم
ناشر	دار العاصمة = دار العاصمة
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	1409ق
موضوع	اسلام -- سرگذشت نامه کشورهاي اسلامي - سرگذشت نامه نويسندگان اسلامي - سرگذشت نامه محدثان اهل سنت - سرگذشت نامه
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‎‏/‎‏ع‎‏4‎‏ ‎‏ر‎‏22017‎‏ / 203 ‏CT‎‏

ذيل تاريخ مولد العلماء و وفياتهم، تصنیف ابومحمد عبدالعزیز بن احمد بن محمد کتانی، اولین ذیلی است که بر کتاب «تاريخ مولد العلماء و وفياتهم»، اثر ابوسلیمان محمد بن عبدالله بن احمد بن زبر ربعی دمشقی نوشته شده است. هر دو کتاب به زبان عربی است. ابوسلیمان، دمشقی کتابش را در قرن چهارم هجری نوشت که در دو جلد چاپ شده است. «تاريخ مولد العلماء و وفياتهم»، پیرامون تاریخ ولادت و وفات مشاهیر و علما، از هجرت پیامبر(ص) تا سال 338ق، صحبت می‌کند.

کتانی، در «ذيل تاريخ مولد العلماء و وفياتهم»، این موارد را تا زمان وفاتش، یعنی 462ق، ادامه داد.

ذیل‌نویسی و تذییل، یعنی اینکه نویسنده‌ای مبدأ تألیفش را از سالی قرار دهد که نویسنده قبلی درباره آن موضوع، در آن سال متوقف شده است. در کل، تذییل، ادامه راهی است که نویسنده‌ای، پیش‌تر آن را تا جایی پیش برده است.

کتاب، توسط عبدالله بن احمد بن سلیمان الحمد، تحقیق شده است.

ساختار

کتاب یک جلد دارد و حاوی مقدمه محقق در دو فصل (که در فصل اول، در 9 مبحث درباره نویسنده صحبت کرده و در فصل دوم نیز در 9 مبحث درباره کتاب توضیح داده است) و محتوای مطالب است.

گزارش محتوا

محقق، در معرفی کتب مربوط به تاریخ وفیات و فواید آنها نشته است: عالمان حدیث به راویان احادیث و آثار توجه داشته‌اند و درباره آنان به تألیف کتاب‌های مستقلی دست زده‌اند. آنان جوانب اساسی‌ متضمن سلامت و صحت در همه منقولات، از جهت تحمل و ادا، را مورد توجه قرار داده‌اند. این جوانب همان شناخت اساتید و شاگردان و سال وفات و جایگاه شخص از جرح و تعدیل و... است. این نوشته‌ها، شکل‌های مختلفی در تألیف به خود گرفته است؛ برخی درباره طبقات و شهرهاست، برخی مخصوص به راویان ثقه یا ضعیف، برخی مخصوص رجال خود کتاب، برخی مربوط به رجال کتب سته و برخی مختص به انساب و کنیه‌ها و لقب‌ها یا مشتبهات یا وفات است. وفیات از جوانب اساسی‌ای است که علما اهتمام به آن ورزیده‌اند و درباره آن به مؤلفات مستقلی دست زده‌اند. اهمیت شناخت وفیات افراد از جهت کمکی است که در شناخت اتصال و انقطاع احادیث می‌کند.

فایده تألیف در وفیات و ضبط این موارد، در این ظاهر می‌شود که وفیات، وسیله نقد بسیاری از روایات و مفتضح شدن کذابین و وضاعین است.

متأسفانه تألیف مستقل در زمینه وفیات، اندکی دیر آغاز شد؛ یعنی در اواخر قرن سوم. اولین کسی که دست به این کار زد ابوالحسین عبدالباقی بن قانع بن مرزوق بغدادی متوفی 351 هجری است، که از ابتدای هجرت تا سال 346 را در کتاب خودش ذکر کرده است. «تاريخ مولد العلماء و وفياتهم» ابوسلیمان ربعی، دومین اثر در این موضوع است که از ابتدای هجرت تا سال 338 را در خود جای داده است. پس از نگارش کتاب مزبور، تعدادی ذیل به‌طور متوالی بر آن نوشته شده که ازاین‌قرار است: حافظ ابومحمد عبدالعزیز بن احمد کتانی دمشقی (متوفی 466ق)، اولین ذیل را بر آن نوشت و تا نزدیک وفاتش ادامه داد. سپس ابومحمد هبةالله بن احمد بن هبة‌الله اکفانی (متوفی 524ق)، ذیل کوچکی بر کتاب کتانی نوشت که شامل بیست سال؛ یعنی تا سال 485ق، می‌شد و نامش را «جامع الوفيات» گذاشت. شرف‌الدین ابوالحسن علی بن مفضل مقدسی اسکندرانی مالکی (متوفی 611ق)، ذیلی بر ابن الاکفانی نوشت و آن را تا سال 581ق، ادامه داد. پس از وی، امام زکی‌الدین ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (م 656)، ذیلی بر ابن مفضل نگاشت و تا سال 642ق، ادامه داد. وی نام کتابش را «التكملة لوفيات النقلة» گذاشت. شاگرد ابومحمد منذری با نام عزالدین احمد بن محمد حسینی (متوفی 695ق) نیز ذیلی بر کتاب او نوشت و نامش را «صلة التكملة لوفيات النقلة» گذاشت که وفیات میان سال‌های 641ق، تا 675ق را شامل می‌شود. این ذیل‌ها همچنان ادامه پیدا کرد.

این اثر منبع اساسی وفیات و جرح و تعدیل برای تعدادی از علمایی است که میان سال‌های 338 تا 462ق، زیسته‌اند. بااینکه این کتاب، ذیل کتاب ابوسلیمان است، ولی شیوه کتانی با شیوه استادش فرق دارد.

شیوه ارائه مطالب این کتاب توسط کتانی را می‌توان در موارد زیر توضیح داد:

1. ترتیب ارائه مطالب کتاب: نویسنده، مطالب کتابش را بر اساس توالی سال‌ها مرتب کرده است؛ از سال 338 تا پایان سال 472ق [البته محقق در صفحه 41 آن را تا سال 462ق، دانسته است]. وی در برخی سال‌ها، متعرض ترجمه کسی از علما نشده و شاید وفات کسی از علما در آن سال برایش محرز نشده؛ این سال‌ها عبارتند از: 339، 342، 346، 351، 354، 372، 388، 390، 397، 406، 407 و 430ق. البته سال‌های دیگری نیز هست که او متعرضش نشده، ولی شاگردش هبة‌الله اکفانی آن موارد را استدارک کرده و عالمانی که در آن سال‌ها از دنیا رفته‌اند را ذکر کرده است. وی زیاداتی نیز بر استادش دارد. این سال‌ها عبارت است از: 367، 370، 377، 384، 385، 387، 391، 393، 404، 432 و 449.
2. رجال تراجم وی: اغلب کسانی که وی ترجمه آنان را ارائه می‌دهد از عالمان دمشق یا کسانی هستند که به آنجا هجرت کرده‌اند. کتانی در مقدمه‌اش به این مورد اشاره می‌کند.
3. منابع معلوماتش: او در مقدمه‌اش اشاره می‌کند که: وفیاتی را که در مورد شیوخ ثبت کرده، برخی را دیده، برخی را شنیده و برخی را در کتاب‌های اساتیدش یافته است. آنچه را که شنیده، با سند ذکر می‌کند و معمولا سند بیش از یک نفر را شامل نمی‌شود. وی به‌واسطه او اسم مترجم‌له و کنیه و نسب و لقب و تاریخ وفاتش را ذکر می‌کند و سپس می‌گوید: «قال عبدالعزيز» و منظور از عبدالعزیز خودش است. سپس به ترجمه شخص، مواردی را که لازم است، مانند نام استادانش و شاگردانش و جرح یا تعدیل او و... می‌افزاید. اما درباره آنچه در کتاب اساتیدش می‌یابد، اسم آن استادی را که مطلب را در کتابش یافته، ذکر می‌کند، سپس اسم مترجم‌له و نسب و کنیه و لقب و تاریخ وفات او را از وی نقل می‌نماد، سپس می‌افزاید: «قال عبدالعزيز» و مواردی را که می‌خواهد، به آن می‌افزاید. اما درباره مواردی که خودش آن را دیده و نگاشته، عبارت «قال عبدالعزيز» را در آن به‌کار نمی‌برد، مگر در جایی که بخواهد استدراک یا نظری از خودش داشته باشد. وی در معلوماتی که خودش دیده و نگاشته، نهایت دقت را به خرج داده است؛ اسم شخص و نسب و کنیه و لقب و تاریخ وفاتش را به روز و ماه و سال ذکر می‌کند و گاهی زمانی را که شخص در آن دفن شده، مثلا صبح یا ظهر یا عصر را هم ذکر می‌کند و اگر خودش در تشییع و تدفین وی حاضر بوده را نیز یاد می‌نماید.
4. اطلاعات اساسی در تراجمش: وی در ترجمه، کنیه مترجم‌له و اسم و نسب و لقب و تاریخ وفات و مشهورترین اساتید و شاگردانش را ذکر می‌کند. سپس به جرح و تعدیلش می‌پردازد. کتانی ویژگی بارز مترجم‌له را هم ذکر می‌کند؛ مثل تحدیث وی از فلان شیخ یا انفراد او یا...

شیوه کتانی با این ویژگی، با شیوه استادش ابوسلیمان بن زبر دمشقی که تنها به ذکر اسم مترجم و کنیه و تاریخ وفاتش بسنده می‌کند، مغایرت دارد.

وضعیت کتاب

تحقیق کتاب ابوسلیمان، طرح محقق برای نیل به درجه کارشناسی ارشد بوده و چون اثر حاضر ذیلی بر کتاب ابوسلیمان بوده، تحقیق آن و تحقیق تذییل هبة‌الله اکفانی بر این ذیل را مفید تشخیص داده است.

فهارس فنی کتاب، به‌ترتیب ذیل، توسط محقق به انتهای آن افزوده شده است:

1. تراجم؛
2. تراجمی که هبة‌الله اکفانی به کتاب استادش افزوده؛
3. زیادت هبة‌الله اکفانی ضمن تراجمی که استادش ذکر کرده؛
4. شهرها؛
5. کتاب‌های وارده در کتاب؛
6. مراجع.

منابع مقاله

1. افتتاحیه و مقدمه محقق کتاب.
2. جعفریان، رسول (مترجم)، «تاریخ پیدایش علم رجال و تراجم و تواریخ محلی»، تألیف عواد معروف، بشار، برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی)، 26 خرداد 1395، به آدرس: https://cgie.org.ir/fa/news/8281