خوانساری، سید محمدتقی

خوانساری، محمدتقی

نام	خوانساری، محمدتقی
نام‎های دیگر	خوانساری، محمدتقی بن اسدالله
نام پدر	سيد اسدالله
متولد	1267 ش یا 1888 م
محل تولد	خوانسار
رحلت	1331 ش یا 1371 ق یا 1952 م
اساتید	آخوند خراسانی سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى آقا ضیاءالدین عراقی شيخ الشريعه اصفهانى آیت‌الله حائری
برخی آثار	رسالة في الدماء الثلاثه و احکام الاموات و التیمم
کد مؤلف	AUTHORCODE00117AUTHORCODE

سید محمدتقی خوانساری (۱۳۰۵-۱۳۷۱ق)، فقیه، مرجع تقلید، قرن چهاردهم، او بعد از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری و قبل از ورود آیت‌الله بروجردی از مراجع تقلید بود. اقامه نماز باران توسط او که در منطقه خاکفرج قم اتفاق افتاد، خواندن نماز باران، پس از خشکسالی و بارش باران، از وقایع ماندگار در زمان ایشان است.

ولادت

آیت‌الله حاج سیدمحمدتقی خوانساری فرزند آقا اسدالله در سال 1267 شمسی رمضان سال 1305 قمری در خوانسار و در خانواده‌ای که به علم و فضل و ادب اشتهار داشت پا به عرصه وجود نهاد.

سلسله نسب او چنين بود سيد محمدتقى خوانسارى فرزند علامه سيد اسدالله و او فرزند دانشمند محقق سيد حسين و او فرزند عالم بزرگوار سيد ابوالقاسم، فرزند دانشمند گرانمايه علامه سيد حسين و او فرزند عالم فرزانه حاج ميرزا ابوالقاسم، فرزند دانشمند گرانمايه علامه سيد حسين و او فرزند عالم فرزانه حاج ميرزا ابوالقاسم....

و در پايان سلسله نيز سرچشمه دانش و عصمت امام موسى بن جعفر عليه‌السلام قرار دارد.

تحصیلات

 تحصیلات مقدماتی رادر زادگاه خویش به انجام رسانید تا اینکه در سال 1322 در سنین نوجوانی به عتبات عالیات رهسپار و در نجف اشرف در دروس آیات عظام: آخوند خراسانی و آیت‌الله سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى صاحب العروة الوثقی شرکت ورزید پس از درگذشت آن بزرگان در دروس آیات عظام و بزرگوار شيخ الشريعه اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقی و آقا شیخ علی قوچانی حضور یافت، تا واقعه ثوره عشرین عراق پیش آمد و او نیز همانند دیگر روحانیان مبارز به امر مطاع مرجع عالیقدر شیعه حضرت آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی(میرزای دوم) پاسخ گفتند و با نیروهای مهاجم به مقابله و مدافعه پرداختند تا در سال 1333 از طرف مزدوران به هندوستان مستعمره وسیع بریتانیا تبعید گردید پس از سپری ساختن چهارسال دوران تبعید و گرفتاری در سال 1337 به زادگاه خود بازگشت، و پس از اندکی توقف به اراک منتقل، و در دروس مرحوم آیت‌الله حائری شرکت جست و همراه آن مرحوم بنا به دعوت مردم نیکوکار قم به حوزه علمیه قم مهاجرت و در تشکیل حوزه وحفظ و نگهداری آن تشریک مساعی نمود.پس از درگذشت زعیم و مؤسس حوزه، همراه دو بزرگوار عالیقدر، آیت‌الله حجت و آیت‌الله صدر در دوران فترت، تا آمدن آیت‌الله بروجردی، در نگهداری و سرپرستی حوزویان و تربیت طلاب ومحصلین کمال سعی و کوشش خود را به کار گرفتند و چه بسیار از افاضل و مراجعی که از حوزه تربیت و سرپرستی آن مرجع عالیقدر فارغ التحصیل گردیده اند.

در آن موقعيت خطير آيت‌الله صدر و آيت‌الله حجت و همچنين آيت‌الله خوانسارى كه سه تن از شاگردان و ياران برجسته آيت‌الله حائرى بودند، براى تصدى مسؤوليت حوزه و عهده‌دارى رهبرى دينى مردم مورد توجه قرار گرفتند. در اين ميان آيت‌الله خوانسارى با شايستگى‌هاى فراوان اخلاقى و علمى كه داشت پيشگام نگشت، اما شيخ محمد صدوقى و شيخ مجتبى عراقى و تنى چند از دوستانشان در پاگيرى مرجعيت ايشان تلاش ورزيدند. درس خارج براى ايشان تدارکگرديد و قرار شد ادامه درس استادش حائرى را بگويد. رفته رفته اين شخصيت برجسته مورد اقبال جامعه ايرانى قرار گرفت و با طرح جواز رجوع در مسائل احتياطى به ايشان از طرف آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهانى دامنه مرجعيت او گسترش يافت. اما با اين همه او، آيت‌الله صدر و آيت‌الله حجت براى حاكم نمودن وحدت رهبرى دينى مردم و زدودن شائبه‌هاى تفرقه، آيت‌الله بروجردى را به قم خواندند و با اصرار زياد او را بر اين مسند نشاندند.

سالهاى طولانى تدريس آيت‌الله خوانسارى كه از حوزه نجف آغاز گشت، جمع زيادى از آموختگان فضل با او همراه شدند. در سالهاى آخر تدريس هم درس خارج او چنان با عمق و دقت طرح مى شد كه تنها شايستگانى چند ياراى حضور در آن را يافتند. آثار علمى ايشان غير از آن رساله‌هاى فتوايى كه نظريات فقهى ايشان را در بر داشت، تقريرات درسهاى خارجى بود كه شاگردانش جمع‌آورى كرده بودند. از آن جمله درس طهارت ايشان بود كه به همت شاگرد برجسته‌اش آيت‌الله محمد على اراكى و درس صلاة كه از سوى شاگرد فرزانه ديگرشان آقا مجتبى عراقى نگارش يافت.

- حاشيه بر ذخيرة العباد ليوم المعاد ميرزا محمدتقى شيرازى

شاگردان

- آيت‌الله حاج شيخ محمد على اراكى

- آيت‌الله حاج شيخ عبدالجواد اصفهانى

- آيت‌الله حاج شيخ راضى تبريزى

- آيت‌الله حاج ميرزا ابوالقاسم دانش آشتيانى

- آيت‌الله حاج سيد احمد خسرو شاهى تبريزى

- آيت‌الله حاج سيد جلال شهيدى محلاتى

- آيت‌الله حاج ميرزا رضى تبريزى

- آيت‌الله ميرزا عبدالرحيم مدرسى تبريزى

- آيت‌الله سيد محمدباقرسلطانى

- آيت‌الله شيخ ابوالمكارم رشتى

- آيت‌الله سيد احمد خرم آبادى

- آيت‌الله سيد حسين رسولى شميرانى

- آيت‌الله سيد عيسى رسولى شميرانى

- آيت‌الله حاج آقا عطاء الله اصفهانى

- آيت‌الله حاج شيخ غلامرضا اصفهانى

- آيت‌الله شيخ محمد ولى هرسينى

- آيت‌الله شهيد صدوقى يزدى

- آيت‌الله شيخ مهدى صادقى تبريزى

- آيت‌الله سيد مصطفى خوانسارى

- آيت‌الله سيد هادى روحانى

نماز

نماز آيت‌الله خوانسارى حديث شگفتى داشت. در او چنان باور خدا تجلى كرده بود كه در نماز حجاب بر مى كشيد و روحش به بهشت ياد در مى آمد. او خود در اين باره چنين گفته بود: در نماز كه مى ايستم مثل اين است كه با خدا شفاهى صحبت مى كنم و انگار رخ به رخ هستم. در پى نماياندن اين چهره معنوى او بود كه با درخواست جمعى از دل باوران، آيت‌الله سيد احمد خوانسارى، برقرارى نماز جماعت فيضيه را به او واگذاشت. در اين نماز پرشكوه حتى مقدسانى كه ترديدشان در عدالت امامان جماعت بسيار بود و به هر كس اقتدا نمی‎كردند، بى هيچ واهمه‌اى با او به نماز مى‌ايستادند. بعضى از شبها هم كه آقاى خوانسارى نمى آمد حضرت امام خمينى كه از اساتيد بنام حوزه بود اقامه نماز می‎كرد.

نماز جمعه نيز كه در نظرگاه فقهى آيت‌الله خوانسارى واجب احتياطى بود در حوالى سال 1320، بعد از ساليان سال كه اين نماز متروك و مهجور مانده بود، از سوى آن فقيه بزرگ در مدرسه فيضيه بپا شد. بعدها فيضيه هم گنجايش خيل آن همه مشتاقان را نداشت. براى همين، مكان نماز به مسجد امام حسن عسكری‌ عليه‌السلام انتقال يافت. برگزارى اين نماز چنان پر تأثير شد كه به دنبال آن در بيشتر شهرها نماز جمعه جانى تازه گرفت.

نماز باران

يكى از حوادث مهم كه از آثار شهودى آقاى خوانسارى از نگاه دينى به شمار مى آمد، نماز بارانى است كه او آن را اقامه نمود تا تجلى دعا و نماز را در زندگى به گونه‌اى ملموس آشكار كند. در شهريور 1320 كه متفقين در ايران به طور انبوه حضور يافتند. در آن موقع موجى از قحطى و نابسامانى در كشور به راه افتاد. قسمتى از سپاه متفقين در منطقه خاکفرج قم استقرار يافت و بعد از مدتى كنترل شهر در دست آنان قرار گرفت. اشغال هنوز ادامه داشت كه زمينهاى مساعد و وسيع شهر قم - كه به صورت ديم كشت مى‌شد - با گذشت دو ماه بهارى از سال 1323 هنوز تشنه بودند. با بروز اين خشكسالى موقعيت غذايى مردم بحرانى شد. اهالى قم، چاره در خواندن نماز باران ديدند. آنان به جستجوى امامى برآمدند تا آنها را به ساحل اجابت رساند و با خلوص و صفايش خواستن را معنى بخشد. مردم راهى خانه‌هاى آقايان صدر، حجت و خوانسارى شدند. آقايان صدر و حجت در پاسخ مردم گفتند اگر شما وظيفه‌هاى شرعى خود را بجا آورید، آسمان و زمين دستهايشان بر شما گشوده خواهد بود. اما آقاى خوانسارى نتوانست جواب نه بگويد و مردم هم گمان بردند او موافق با خواندن نماز باران است. به همين علت اطلاعيه‌هايى در سطح شهر نصب گرديد كه آقاى خوانسارى در روز جمعه نماز استسقا خواهد خواند. گروهى ايشان را از پايان بد كار بيم دادند اما او گفت حالا كه چنين شده، خواندن اين نماز بر من تكليفى است و هر چه صلاح باشد همان واقع خواهد شد. با نزدیک شدن لحظه موعود بهائيان شهر، متفقين را به انگيزه‌هاى اين حركت بدبين نمودند تا جايى كه اين نيروها در پوششى دفاعى رفتند. در روز موعود، جمعيت از گوشه و كنار شهر روانه شدند تا به صحراى خاکفرج كه در نيم كيلومترى شهر قرار داشت و مصلاى آن محسوب مى شد بروند. آيت‌الله خوانسارى هم با طمأنينه و آرامش مخصوص و در حالى كه پاها را برهنه كرده و تحت الحنك انداخته بود با عده‌اى از همراهان به سمت آن نقطه حركت نمودند. جمعيت افزون بر بيست هزار نفر بود و دو سوم ساكنان شهر را در بر مى گرفت. با عبور آرام مردم از كنار پادگان، شائبه‌هاى ترديد زدوده شد و توطئه بهائيان بى اثر ماند. آن روز نماز خوانده شد اما اثرى از اجابت ديده نشد. آيت‌الله خوانسارى كه بارها عطوفت و مهربانى پايان ناپذير خدا را با همه وجود خود درك كرده بود، بخوبى مى دانست كه خواستن را با اصرار معنا بخشد. چه آنكه اگر خواهش باشد اجابت حتمى است. او بعد از پايان درس و بحث از شاگردانش خواست كه تا همپاى او باز به كوى خواهش روند و نماز بارانى ديگر بخوانند. اين بار نماز در باغهاى پشت قبرستان نو بپاگشت. غروب يكشنبه فرا رسيد و آسمان بى تكه ابرى سرخ گونگى خورشيد را به نظاره نشست. گزارش هواشناسان غربى كه در پادگان خاکفرج بودند گوياى اين بود كه بارشى روى نخواهد داد.

دين ناباوران زبان تمسخر گشودند. استاد رسولى در خاطره خود می‌گوید: «آن روز گذشت و ما مطابق معمول به نماز جماعت آيت‌الله خوانسارى در مدرسه فيضيه رفتيم. اكنون يادم نيست كه به چه مناسبتى شبها در مدرسه فيضيه بعد از نماز جلسه روضه خوانى و سخنرانى بود. مرحوم حاج محمدتقى اشرافى به منبر رفت و هنوز اوايل سخنرانى ايشان بود كه باران شروع شد... آن شب باران مفصلى آمد.»

اين باران چنان گسترده و بى امان بود كه تا آن وقت چنين بارشى را كسى سراغ نداشت. بى سيم‌هاى پادگان خاکفرج به كار افتاد و خبر اين حادثه شگفت به جهان مخابره شد و در مدتى كوتاه پس از تأييد آن از طرف مقامهاى رسمى لندن و آمريكا، از طريق راديو انعكاس جهانى يافت.

حج نمونه

تا شهريور 1328‌ش هفت سال مى گذشت كه ايران از حج محروم بود. در آن سال حضور روحانیان كه تشنه‌تر از همه می‌نمودند در اين حج، حضورى پرجلوه بود. حضورى آنچنان كه حج آن سال را حجة العلما ناميدند. روحانیان بزرگى چون آيت‌الله ميرزا محمد فيض و تنى چند از علماى برجسته در اين حركت به چشم مى خوردند. آيت‌الله خوانسارى هم به دعوت يكى از بازاريان تهران به اين كاروان پيوست. در همان روزهاى نخست، ورود ايشان به مكه وحدت آفرين شد و با اعلام ثبوت رؤيت ماه از طرف ايشان اختلاف رخت بربست و وقتى هم كه جمعى از شیعیان از او تقاضاى برپايى جماعت نمودند، او بى اعتنا به درخواست ايشان، به نمازجماعت برادران اهل سنت رفت. چه آنكه اين حج براى همبستگى بود و دلبستگى و دميدن روح برادرى، تا در سايه وحدتى ظاهرى روحها به وحدت رسند. در مدينه محل اقامت آيت‌الله خوانسارى جاى آمد و شد هيأت‌ها و كاروانهاى مذاهب مختلف بود. از جمله آنها هيأت علماى مصر به سرپرستى شيخ حسن البناء، مرشد عام جمعيت اخوان المسلمين بود. گفتگوهاى دوستانه‌اش آغاز گشت و تلاش آيت‌الله خوانسارى در نزدیکى و ايجاد تفاهم هر چه بيشتر بود. در پاسخ به اين خبر اخوان وحدت، خطباى مصرى هم با او، همصدا گرديدند.

فتواهاى شورآفرين

آيت‌الله خوانسارى همگام با آيت‌الله حاج آقا حسين قمى، پيشگام مبارزه عليه كشف حجاب، در اين مبارزه شركت نمود. او در آن جو پراختناق در فتواى روشنگرانه بر ضرورى بودن حجاب پاى فشرد.

با شروع شكل گيرى توطئه اشغال فلسطين، آيت‌الله خوانسارى با فرياد آيت‌الله كاشانى همنوا بود. او در فتوايى فداكارى و كمك مسلمانان را در قضيه فلسطين و جنگ صهيونيسم واجب شمرد سرانجام فريادها كارساز شد و هزاران فدايى اسلام آماده عزيمت به فلسطين گرديدند اما با سنگ اندازى‌هاى دولت وقت اين اعزام چشمگير انجام نپذيرفت.

همگامى آيت‌الله خوانسارى با آيت‌الله كاشانى مرزهاى فراترى پيموده است. او با فتوايى سرنوشت ساز ملى شدن نفت را اعلام كرد و قطع دست غارتگران را از اين سرمايه خداداد خواهان گرديد. در هنگام برگزارى انتخابات مجلس هفدهم كه پس از پيروزى نهضت ملى انجام گرفت، ايشان بار ديگر به يارى رهبرى نهضت آيت‌الله كاشانى شتافت و در فتوايى مهم شركت در انتخابات را اداى وظيفه شرعى دانست و سستى در اين راه را عملى مسؤوليت آفرين در پيشگاه خدا قلمداد نمود. انتشار اين فتوا، تأثير بسزايى در انتخابات مزبور گذاشت. و در تهران تأثير آن شگفت آورتر بود.

وفات

سال 1331‌ش علما و مردم شهر همدان كه از حال نامساعد آيت‌الله خوانسارى با خبر بودند، از او خواستند تابستان را در هواى ييلاقى همدان سپرى كند. با قبول اين درخواست، آيت‌الله خوانسارى با همراهانش آيت‌الله اراكى، آيت‌الله آخوند ملاعلى همدانى، امام خمينى و فرزند بزرگشان سيد محمدباقر، مؤلف محترم آقاى مجتبى عراقى راهى آنجا گرديد.

آيت‌الله خوانسارى در استقبالى پرشور وارد شهر شد. در پى اغتنام از انفاس قدسى او مردم شهر از وى تقاضاى اقامه جماعت در مسجد جامع كردند. در يكى از آن روزها كه او براى برپايى نماز به مسجد مى رفت، در بين راه دچار حمله قلبى گشت و سرانجام نزدیکیهاى ظهر هفتم ذيحجه 1371ق به احرام جانان در آمد و لبيك گويان به سراى او شتافت. و چنين شد كه رؤياى آيت‌الله بروجردى نيز تعبير گشت. او در شب فوت آن مرحوم در عالم رؤيا مى‌بيند كه سيد بزرگوار سيد مرتضى علم الهدى از دنيا رفته است و جنازه او را به قم حمل مى‌كنند. وى‌از مشاهده اين رؤيا بسيار متاسف و اندوهناك مى‌گردد و با اضطراب و وحشت از خواب بيدار مى‌شود و انتظار وقوع حادثه‌اى را مى‌كشد كه ناگاه تلفنى به بيت او اطلاع مى‌دهند كه مرحوم آيت‌الله سيد محمدتقى خوانسارى در همدان به رحمت ايزدى پيوسته است و جنازه او را به قم حمل مى‌كنند. مرحوم آيت‌الله بروجردى عموم‌علماى اعلام و محصلين و طلاب حوزه علميه قم را براى استقبال و تشييع جنازه آن مرحوم آماده و به استقبال اعزام مى‌دهند و خود نيز به استقبال و تشييع مى‌شتابد و با عظمت و احترام خاصى در بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام نازل مى‌نمايند ودفنش مى‌كنند.

آثار

- حاشيه بر الالعروة الوثقی

- رساله عمليه منتخب الأحكام

- حاشيه بر مناسك حج شيخ انصارى

منابع مقاله

- مجله مجموعه حكمت، سال اول،‌ش 12، ص 9، 12 - 35، ص 43 - 46، 49 - 51

- آثار الحجه، محمد شريف رازى، ج 1، ص 15، 16، 143، 146، 153، 154، 155، ج 2 ص 152

- نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانى، ج 1، ص 226، شماره 534، ج 1، ص 246

- مجله نور علم، شماره اول، دوره دوم، ص 98-101، شماره 6، ص 152

- علماء معاصرين، واعظ خيابانى تبريزى، ص 211، 311، 312

- تاريخ قم، ص 252

- الشيعه و الدولة القومية في العراق، حسن العلوى ص 52 - 75

- نگاهى به انقلاب 1920 عراق، محمد صادقى تهرانى، ص 7 و 8

- ايران در جنگ 1918 - 1912، مورخ‌الدوله سپهر، ص 70

- نهضت روحانیون ايران، على دوانى، ج 1، ص 212

- نهضت شیعیان در انقلاب اسلامى عراق، عبدالله فهد نفيسى، ترجمه كاظم چايچيان، ص 76

- لمعات اجتماعیة من تاريخ العراق الحديث، على الوردى، ج 4، ص 350 - 352

- مجله حوزه، شماره 36، علماء معاصرين، ص 312، شماره 12، ص 28 و‌ش 36، ص 37، 43

- مجله كيهان فرهنگى، سال سوم،‌ش 12، ص 7

- روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملى شدن صنعت نفت، ص 88 - 90

- مجله تاريخ و فرهنگ معاصر،‌ش 5

- مجموعه‌اى از مكتوبات، سخنرانيها و پيامهاى آيت‌الله كاشانى، ج 3، ص 56

- گنجينه دانشمندان، محمد شريف رازى، ج 1، ص 326

- آئينه دانشوران، چاپ اول، ج 1، ص 25

- يكصد سال مبارزه روحانیت، ج3، ص 58-70، چاپ 1358 ه‍.ش

- ادوار فقه و کیفیت بيان آن، ص 267، 275

- تاريخ فقه و فقها، ص 291

- گلشن ابرار، ج 2، ص 617

وابسته‌ها

رسالة في الدماء الثلاثه و احکام الاموات و التیمم