تاريخ اليهود و آثارهم في مصر

تاريخ اليهود و آثارهم في مصر
پدیدآوران	[[ ]] ( )
کد کنگره	‏‎

تاريخ اليهود و آثارهم في مصر، تألیف تقی‌الدین مقریزی (متوفی 845ق/1442م)، به‌منزله دائرة‌المعارفی است که کنیسه‌ها، عقاید و فرقه‌های یهودی در مصر را معرفی کرده است. این اثر با تحقیق عبدالمجید دیاب منتشر شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر دو بخش دراسه (مقدمه‌ای کوتاه، شرح حال مقریزی و تمهید) و نص (متن کتاب) است.

گزارش محتوا

محقق اثر، کتاب را با این عبارت آغاز کرده است: هیچ محقق یا خواننده‌ای شک ندارد که کتاب «تاريخ اليهود و آثارهم في مصر»، نام کتابی است که هرکس که شرح‌حال مقریزی را ذکر کرده از آن یاد کرده و جزء تألیفاتش آورده است؛ لکن یکی از مباحث و مواردی است که جداگانه در موسوعه مقریزی معروف به «كتاب المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط و الآثار» در جزء دوم صفحه 464 تا 480، آمده است و ما برای احیای تراث عربی مصر، به بررسی و تحقیق آن پرداخته‌ایم‏.

هجوم تاتار به عالم اسلامی، هجومی ویرانگر و مخرب از سوی قومی بود که مدنیت آنها را بیدار و تمدن آنها را آراسته نکرده بود... پس در سال 658ق، به رهبری هولاکو به بغداد یورش بردند و زمین را زیر پای خلیفه عباسی، معتصم به لرزه درآوردند و افراد بسیاری را که از جمله آنها علما بودند، کشتند و کتب آنها را در رود دجله ریختند... و بغداد در آن روز پایتخت عالم اسلامی و خلافت عباسی بود... کتاب، نتیجه فرهنگ و تمدن قرن‌هاست و فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و علوم، مبتنی بر ماقبل خود است... پس از تخریب بغداد و غرق کردن کتب، امید علما در محافظت بر گذشته منحصر شد؛ لذا تألیف علمی کتب جدید، به تألیف موسوعات مبدل گردید... و طبیعت موسوعات، گردآوری پراکنده‌هاست. پس بسیاری از علما و ادبای مسلمان به گردآوری مطالب علمی، ادبی و تاریخی‌ای توجه کردند که پراکنده در کتب قدیمی باقی‌مانده، بود یا با روایت و شنیدن دریافته بودند. سپس این حقایق را مرتب کرده و هر گروه همانندی از آنها را در سلکی واحد منظم نمودند؛ «نهاية الأرب» نویری (متوفی 732ق)، «صبح الأعشی في صناعة الإنشاء» قلقشندی و «مسالك الأبصار في ممالك الأمصار» ابن فضل‌الله عمری، از جمله این موسوعات است‏.

وجود موسوعات جامع در زمینه‌های مختلف علمی، ما را بر آن می‌دارد که عصر مزبور را «عصر موسوعات» بنامیم. این موسوعات و سیر و طبقات، ارزش فراوانی برای محققین و خوانندگان دارد؛ چراکه دسترسی به حقایق فراوانی که کتب اصلی آنها مفقود شده و در اختیار محققین امروز نیست را فراهم می‌کند...‏.

محقق کتاب پس از مقدمه، شرح حال مقریزی را با اشاره به زندگی علمی و زوایای اخلاقی و ادبی و اساتید وی مورد بررسی قرار داده است. در پایان نیز لیستی از تألیفات وی را ارائه کرده است‏.

محقق همچنین تمهید خود را با معرفی عبرانی‌ها آغاز کرده است؛ عبری‌ها یا عبرانی‌ها پیش از رسیدن به سرزمین کنعان (فلسطین) گروهی از عشایر سامی بدوی بودند که پیرامون شهرهای بزرگ عراق پراکنده بودند. پس چون ابراهیم(ع) از اور (عراق) به سرزمین کنعان (فلسطین) کوچ کرد، کنعانی‌ها به «عبرانی» مقلب شدند؛ چراکه از رود بزرگ «فرات» عبور کردند...‏.

یهود، در طول مدتی که در مصر ساکن بودند، به عبرانی معروف شده بودند و به‌مروز زمان این واژه بر یهودیان از سلاله ابراهیم(ع) و بر کسانی که به لغت عبرانی تکلم می‌کردند، دلالت می‌کند. یهودیانی که از اصل عبرانی هستند، معتقدند که از نظر نژادی، شریف‌ترین یهودیانند و جایگاهی والاتر از یهودیانی دارند که از اصل غیر عبرانی هستند و به لغت غیر عبرانی تکلم می‌کنند. به همین جهت ترجیح می‌دهند که به لقبی که مایه افتخارشان است، یعنی «اسرائیلیون» ملقب شوند‏. اسرائیل، نام دوم «یعقوب» جد یهودیان است؛ ولذا یهودیان با انتساب به وی اسرائیلیون گفته می‌شوند. همچنان‌که بنی‌اسرائیل گفته می‌شوند؛ زیرا فرزندان او هستند که در فاصله بین آمدن یعقوب و فرزندانش به مصر و خروج موسی و پیروانش متولد شدند‏.

صهیونیسم، جنبشی با هدف برپایی دولت اسرائیلی در صهیون (قدس)، به رهبری تئودور هرتسل بود. وی در اواخر قرن نوزدهم میلادی، یهودیان را به اولین کنگره جهانی صهیونیسم فراخواند. این کنگره در شهر بال سوئیس تشکیل شد و در آن تصمیم گرفته شد که جلسات منظم صهیونیسمی در شهرهایی که تعداد کافی از یهودیان وجود دارد، برگزار شود. پس از او نیز «ماکس نوردو» و «حییم وایزمن» کار او را ادامه دادند‏.

مقریزی مباحثش را با ذکر آیه چهلم سوره حج ... و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بيع و صلوات و مساجد... ، آغاز کرده است. سپس کلام ابن قتیبه در تفسیر واژه‌های صوامع و بیع و... ذکر کرده است. وی کنیسه را کلمه‌ای عبرانی دانسته که معنای عربی آن مکانی است که برای برگزاری نماز جمع می‌شوند. او از وجود تعدادی کنیسه در مصر خبر داده و اسامی تعدادی از آنها را ذکر کرده است. در این میان کنیسه دموه، بزرگ‌ترین معبد یهودیان در سرزمین مصر بوده است. یهودیان معتقدند که این همان مکانی است که موسی بن عمران(ع) به هنگام ابلاغ پیام الهی به فرعون مدتی را در آن مستقر شد‏.

در تورات از موسی بن عمران با نام «عمرام بن قاهت بن لاوی» یاد شده است که البته مقریزی او را همواره با نام «قاهث» آورده و در سایر منابع «قاهت» ذکر شده است‏. به گفته مقریزی، موسی(ع) در مصر در هفتمین روز از ماه آذار سال 130 از ورود یعقوب بر یوسف(ع) در مصر، به دنیا آمده است‏.

وصایای ده‌گانه یا ده‌ فرمان، معرفی الیاس یا خضر(ع)، معرفی ده کلیسا، فرقه‌های یهودی در عصر مقریزی، شریعت یهود و اعیاد یهودی، مباحث دیگری است که در کتاب مطرح شده است.

وضعیت کتاب

اختلاف نسخ، معرفی برخی اعلام و توضیحات الفاظ و عبارات در پاورقی‌های کتاب به قلم محقق کتاب است. فهارس فنی (آیات، اعلام، امم و قبائل و جماعات و طوائف، اماکن و بلدان، کتب، اعیاد) و فهرست مطالب و منابع تحقیق در انتهای کتاب ارائه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.