سيرة أحمد بن طولون

سيرة أحمد بن طولون
پدیدآوران	[[ ]] ( )
کد کنگره	‏‎

سيرة أحمد بن طولون یا سيرة البلوي، تألیف ابومحمد عبدالله بن محمد مدینی بلوی، مورخ قرن چهارم هجری است. ابوالعباس احمد بن طولون در عصر معتزبالله سیزدهمین خلیفه عباسی به استانداری مصر منصوب گردید. محمد کردعلی تحقیق و تصحیح کتاب را به انجام رسانیده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و متن سیره است که به شیوه داستانی، حوادث تاریخی را از دیگر منابع و مشاهدات خویش نقل کرده است.

گزارش محتوا

احمد بن طولون به سبب کتاب سیره‌اش بسیار شهرت دارد. حدود 1314ش، محمد کردعلی نسخه‌ای بسیار قدیمی از این تاریخ گران‌بها را در کتابخانه ظاهریه دمشق پیدا کرد و آن را با مقدمه‌ای طولانی و شرحی مفید انتشار داد (دمشق 1939م). او بلوی را نویسنده‌ای اسماعیلی پنداشته بود، اما ایوانف، ابوعبدالله زنجانی و عبدالحمید عبادی نظر او را اشتباه دانسته‌اند‏.

به گفته کردعلی، بلوی در مقدمه‌اش به شیوه اهل سنت و جماعت نسبت به صحابه ابراز محبت نکرده و به ابراز محبت به آل بیت طاهرین بسنده کرده است. درعین‌حال او به هنگام ذکر نام عمر بن خطاب، بر او رحمت می‌فرستد و به هنگام ذکر اهل بیت رسول‌الله، صلوات می‌فرستد و صیغه سلام و صلواتش بر پیامبر(ص) صیغه‌ای است که اهل سنت به‌کار می‌برند. او در مجموع در برخی از گفته‌ها و روایت‌هایش با اهل سنت مخالفت نمی‌کند. بنابراین از این جهت اسماعیلی‌مذهب است که فراوان از روش اهل سنت و جماعت پیروی می‌کنند. البته فاصله اختلافی که در عصر او بین فرقه‌های شیعه و اهل سنت وجود داشته مانند شکاف امروزه نبوده است‏.

نصی که انگیزه بلوی را از نگارش این کتاب، روشن کند، در دسترس ما نیست. تنها در مقدمه‌اش نوشته که از او خواسته شد که کتابی در سیره آل طولون بنویسد؛ کتابی که به‌لحاظ شرح و توصیف از کتاب احمد بن یوسف، معروف به ابن دایه بزرگ‌تر و کامل‌تر باشد‏.

سیره ابن طولون برای آگاهی از تاریخ مصر و خلافت عباسی و تاریخ خاور نزدیک در نیمه دوم قرن سوم، مهم‌ترین منبع بشمار می‌آید. این کتاب از کتاب‌های مشابه در همین باب، مانند: «سيرة ابن طولون» تألیف ابن دایه که ابن سعید آن را در المغرب تلخیص کرده، «كتاب المكافأة» تألیف همو، «أخبار سيبويیه المصري» تألیف ابن زُلاق و «كتاب الولاة و القضاة» تألیف کندی مفصل‌تر است‏.

این کتاب، مشتمل بر روایت‌ تاریخى‌ است‌ که برخی از کتاب‌ ابن‌ دایه‌ اخذ شده و بقیه‌ از مشاهدات‌ خود بلوی‌ است‌. این‌ کتاب‌ همچنین‌ به‌ سبب‌ اتخاذ شیوه داستانى‌ در نقل‌ حوادث‌ تاریخى‌، در تاریخ‌نگاری‌ حائز اهمیت‌ است‌، به‌‌ویژه‌ که‌ این‌ اثر پس‌ از مرگ‌ ابن‌ طولون‌ نگاشته‌ شده‌ و مورخ‌ آزادانه‌تر درباره رفتار و شخصیت‌ ابن‌ طولون‌ سخن‌ گفته‌ است‌. کتاب‌ بلوی‌ از لحاظ ادبى‌ هم‌ از اهمیت‌ فراوانى‌ برخوردار است‌‏.

بلوی، تصویری زیبا از احمد بن طولون ترسیم می‌کند و بسیار او را می‌ستاید. ذکاوت و زیرکی و سیاست و عدل و رحمت او را ترسیم می‌کند، شیفته کردار و توجیه‌گر رفتار اوست و بر هیچ‌یک از اخبار مربوط به او انگشت نقد نمی‌نهد‏.

در کتاب، تحریفات و اغلاط فراوانی وجود دارد که عبدالقادر مغربی و محمد رمزی بک، در ضمن مقاله‌ای آنها را استخراج و تصحیح آنها را با ذکر شماره صفحه و سطر ارائه کرده‌اند؛ به‌عنوان نمونه در صفحه 215 سطر 17 «فنصب له طرَّة»، اشتباه و صحیح آن «فصفف له طرة» است.

همچنین اضافه می‌کنند: در کتاب الفاظی استعمال شده و تعابیری به‌کار رفته که به ‌نظر می‌رسد از ساخته‌های عصرهای متأخر است، نه ساخته قرن چهارم هجری که نویسنده کتاب در ابتدای آن و ناسخش در اواسط یا اواخرش می‌‌زیسته است؛ از جمله این موارد، الفاظ «الوظيفة» و «الراتب» و «فتش علی الشيء»، به معانی امروزی آنهاست و از همین قبیل است: «شكره عليه الخاص و العام» و «أكد عليه في مراعاته» (به معنای اینکه در تنفیذ آنچه به آن مأمور شده بود، پافشاری کرد)؛ روشن است که فعل «التأكيد»، در لغت برای عهد و میثاق و قسم به‌کار می‌رود، نه گفته‌ها یا توصیه‌هایی که در آینده واقع می‌شود. از جمله کلمات غیر عربی در کتاب، عبارت است از: فعل «باس يبوس» (اصلش فارسی و به معنای بوسیدن است). نویسنده مکرر این کلمه را به‌کار برده و به ذهنش نرسیده که دو معادل عربی آن (قبل و لثم) را به‌کار برد‏.

وضعیت کتاب

فهرست اسامی زنان و مردان و قبایل و گروه‌ها، شهرها و دریاها و اماکن و فهرست مطالب در انتهای کتاب و اختلاف نسخ، معانی برخی لغات و توضیحات محقق اثر، در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. المغربي، عبدالقادر؛ محمد رمزی بك، «كتاب سيرة أحمد بن طولون (عود إليه و تصحيح فيه)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، المجمع اللغة العربية بدمشق، المجلد الثامن عشر، ذوالقعدة و ذوالحجة 1361، العدد 1 و 2، صفحات 20 تا 29، به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/380552

1. بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، «دانشنامه جهان اسلام»، ج1، ص1766، به آدرس اینترنتی:

https://lib.eshia.ir/23019/1/1766

1. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، بلوی، ابومحمد عبدالله بن محمد مدینی، به آدرس اینترنتی:

http://lib.eshia.ir/23022/12/5070