الجرح و التعديل

‏ الجرح و التعديل
پدیدآوران	ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد (نويسنده) معلمی یمانی، عبدالرحمن بن محمد (محقق)
ناشر	دار إحياء التراث العربي
مکان نشر	لبنان- بیروت
موضوع	حدیث، علم رجال، جرح و تعدیل
زبان	عربی
تعداد جلد	9 مجلد در 4 جلد
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ج‎‏4 114/2 BP

الجرح و التعديل، اثر عبدالرحمن بن محمد بن ادریس بن منذر بن داود بن مهران ابو‌محمد بن ابو‌‌حاتم تمیمی حنظلی رازی (متوفی ۳۲۷ق)، معروف به ابن ابی‌‌‌حاتم رازی، کتابی است روایی در جرح و تعدیل راویان اهل سنت و در اصل، کتابی است در رفع نواقص کتاب «التاريخ الكبير» بخاری (متوفی 256ق).

این اثر با تصحیح عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی و مقدمه مفصل ایشان به چاپ رسیده است.

انگیزه تألیف

مؤلف «التاریخ الکبیر» تنها به شرح‌حال و جرح و تعدیل صحابه و راویان پس از آنها پرداخته است، اما حکم (داوری) در جرح و تعدیل راویان مسکوت مانده است. ازاین‌رو، ابن ابی‌‌حاتم برای رفع نقص آن، این کتاب را نگاشته است.

اهمیت کتاب

اثر حاضر، از مهم‌ترین کتاب‌ها در دانش جرح و تعدیل می‌باشد.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز و مطالب در دو بخش اصلی مقدمه و متن، مجموعاً در پنج جلد، تنظیم گردیده است.

چارچوب اصلی کتاب، برگرفته از «التاریخ الکبیر» ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری است؛ بخاری در کتاب خود غالباً به ذکر نام افراد بسنده کرده و به تعدیل یا جرح آنان نپرداخته‌، ولی ابن‌ابی‌حاتم علاوه بر گردآوری اقوال و آرای عالمان در باب جرح و تعدیل راویان‌، نام بسیاری از آنان را که در کتاب بخاری نیامده‌، ذکر کرده است‌.

کتاب در برگیرنده نام بیش از هجده هزار راوی است‌، ولی سلمان باشاران به خطا این رقم را 16040 ثبت کرده است‌. ابن‌ابی‌حاتم‌، به‌منظور جامعیت بخشیدن به کتاب‌، افراد بسیاری را، بدون جرح یا تعدیل ایشان‌، برشمرده است به امید آنکه در آینده حکمی درباره آنان بیابد و بر مطالب کتاب بیفزاید. برخی این فقدان حکم را دال بر توثیق راوی دانسته‌اند.

مصادر کتاب

ابن ابی‌‌حاتم، با اینکه خود به داوری درباره راویان پرداخته، از داوری رجالیان دیگر نیز سود برده است. وی در بیشتر شرح‌حال‌ها‌، از نصوص سه تن از پیشوایان‌ جرح و تعدیل اهل سنت، یعنی پدرش ابو‌حاتم رازی، بخاری و ابوزرعه رازی استفاده کرده است. همچنین او هنگام مواجهه با داوری بخاری، نخست توقف کرده و آن را با رأی پدر خود مقایسه کرده است و در صورت مخالفت نداشتن این دو رأی با یکدیگر، داوری را به نام پدر خود منتقل کرده است. البته در بیشتر موارد، آرای پدر او و بخاری موافق است. از مصادر دیگر او این اشخاص را می‌توان نام برد: محمد بن ابراهیم بن شعیب، محمد بن مسلم بن وراه و علی بن حسین بن جنید. همچنین او به همه اصحاب بخاری و یحیی بن معین اتصال داشته و از طریق پدر خود، از آن دو نیز روایت کرده است.

گزارش محتوا

مقدمه مصحح که در 33 شوال 1371ق نوشته شده است، ابتدا مطالبی پیرامون علم جرح و تعدیل عنوان گردیده و سپس، به شرح‌حال مؤلف و تعریف اثر حاضر، پرداخته شده است.

کتاب از دو بخش اصلی شامل مقدمه و متن، به ترتیب ذیل، تشکیل شده است:

بخش نخست: مقدمه‌ای که با نام «تقدمة المعرفة للجرح و التعدیل» نامیده شده و در آن، موضوعاتی مانند اصول جرح و تعدیل و الفاظ آن، نیاز به دانش رجال، تنزیه صحابه و تابعان و شرح‌حال برخی پیشوایان رجال اهل سنت آمده است.

بخش دوم: متن کتاب «الجرح و التعديل» است. این بخش نیز یک مقدمه دارد که در آن بحث‌هایی پیرامون سنت پیامبر(ص)، عدالت صحابه، جرح و تعدیل راویان و حجیت اخبار ضعیف در مواعظ و آداب بیان شده است. این متن، در هفت باب کلی به شرح ذیل، تنظیم شده است:

1. راویانی که با اسم آورده شده‌اند.
2. کسانی که با اسامی پدرانشان شناخته می‌شوند؛ یعنی، ابن‌فلان.
3. کسانی که با اسامی برادرانشان شناخته می‌شوند؛ یعنی، اخو ‌فلان.
4. مبهمات که تنها در قالب دو شرح‌حال آمده‌اند؛ رجل عن ابیه، مولی سباع.
5. کسانی که نامشان مشخص است، ولی نام پدرشان معلوم نیست.
6. کسانی که تنها با کنیه شناخته می‌شوند.
7. زنانی که با کنیه‌ شناخته می‌شوند.

در مجموع به‌جز مقدمه، ۱۸۰۴۰ شرح‌حال در این کتاب ذکر شده است.

ابن ابی‌‌‌حاتم در شرح‌حال هر یک از راویان، این اطلاعات را گرد آورده است:

1. نام (نام راوی، پدر و گاه نام جد)؛
2. کنیه، شهرت؛
3. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر؛
4. محل سکونت؛
5. مناصب؛
6. اسلام آوردن؛
7. مصاحبت با پیامبر(ص) و اتفاقاتی دراین‌باره؛
8. برخی اساتید و شاگردان؛
9. نمونه روایت راوی (یا موضوع آن روایت)؛
10. وضعیت روایت راوی؛
11. جرح و تعدیل راوی؛
12. سفرها و گاه ذکر زمان سفر؛
13. اشاره به ویژگی‌های خَلقی و خُلقی راوی و عقاید او در پاره‌ای موارد؛
14. معرفی تألیف راوی در صورت وجود؛
15. زمان و مکان وفات در پاره‌ای موارد؛
16. برخی حوادث مهم عصر راوی و موضع او؛
17. اشاره به شغل راوی به‌ویژه منصب قضاوت؛
18. ذکر برخی از وقایعی که برای راوی رخ داده است؛
19. بیان منبع اقوال.

امتیاز الجرح و التعديل بر التاريخ الكبير

مزیت‌های این کتاب بر «التاريخ الكبير» بدین قرار است:

1. فزونی تعداد شرح‌حال‌ها؛
2. اضافه کردن مطالب به شرح‌حال‌ها؛
3. تصریح به حکم جرح و تعدیل درباره راوی.

همچنین ابن ابی‌‌‌حاتم کتاب دیگری با نام «بيان خطأ البخاري في تاريخه» نگاشته که محتوای کتاب «الجرح و التعديل» را نیز در آن آورده است.

شیوه تنظیم راویان

شیوه تنظیم راویان در کتاب را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1. تمامی اسامی در ابواب الفبایی تنظیم شده و این ترتیب تنها در حرف اول رعایت شده است. مؤلف در مواردی که در یک حرف، اسامی بسیاری وجود دارد، ترتیب الفبایی را در نام پدر هم رعایت کرده است تا استفاده از کتاب آسان باشد.
2. مؤلف ذیل هر یک از ابواب الفبایی افراد هم‌نام را آورده است. همچنین ترتیب این اسامی بر اساس شرافت مسلمانان صاحب آن نام یا فزونی شرح‌حال‌ها در آن نام و موارد دیگر بوده است. برای نمونه در باب «الف» اسامی احمد، ابراهیم، اسماعیل و... را پشت‌هم آورده و صاحبان هر یک از این نام‌ها را ذیل آن ذکر کرده است.
3. ملاک چینش اسامی در باب‌های کوچک، نخست صحابه و سپس دیگران است و در باب‌های بزرگ، ابتدای نام پدر ملاک بوده است.
4. رازی شرح‌حال کسانی را هم که شرح‌حالشان را در مقدمه آورده، به‌صورت کوتاه در جای خود ذکر کرده است.

مبنای توثیق و تضعیف راوی

نکات مهم درباره مبنای توثیق و تضعیف راوی در کتاب به شرح زیر است:

1. به گفته ابن ابی‌‌حاتم، او سعی کرده تا آرای عالمان جرح و تعدیل را از زمان پیدایش رجال تا عصر پدر او و ابو‌زرعه، در این کتاب نقل شود؛ اما آرای کسانی که شناخت زیادی در رجال ندارند، ذکر نکرده است.
2. نویسنده تلاش کرده است تا تمامی اقوال پیشوایان جرح و تعدیل را با سندهای صحیح متصل (سماع، قرائت یا مکاتبه) ذکر ‌کند.
3. به گفته مؤلف، او در موارد اختلاف رجالیان درباره راویانی که از آنها سؤال شده است، دقت نموده و تناقض در رأی هر یک را رفع و درباره هر راوی مناسب‌ترین جواب رجالیان را نقل کرده است.

شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی

1. غالباً شرح‌حال‌ها از چند سطر تجاوز نمی‌کند و در مواردی اندک، به حجم یک یا چند صفحه می‌رسد؛
2. مؤلف کمتر به طبقه و سال وفات راوی اشاره کرده است؛
3. دلیل جرح در برخی موارد بیان شده است؛
4. مؤلف به ذکر موارد اشتباه بخاری در ضمن ضعفا پرداخته است.
5. مؤلف خود نزد عالمان رجال اهل سنت فردی عالم، صاحب تألیف، ثقه و از کبار حفاظ به شمار می‌رود.

اعتبار کتاب

نکاتی پیرامون اعتبار کتاب وجود دارد که بدین شرح است:

1. ابن ابی‌‌حاتم خود تصریح می‌کند که هر آنچه را که در این کتاب از کسی نقل نموده‌ام، به ناقل آن استناد داده‌ام و در موارد اختلاف میان اقوال پیشوایان، تناقضات را حذف کرده و آنچه را که مناسب‌تر است، آورده‌ام.
2. در این کتاب موارد مبهمی هم وجود دارد که البته بسیار نادر است؛ شایان ذکر است که ابهامات موجود، در نتیجه اجازه ابن ابی‌‌حاتم به افراد گوناگون برای ‌نسخه‌برداری از کتاب بوده که در پی آن، اختلافاتی در هر یک از این نسخه‌ها پیدا شده است. ازاین‌رو، چندین نسخه از کتاب در دست است که در برخی موارد این اختلافات مشاهده می‌شود.

وضعیت کتاب

مؤسسه دایرة‌المعارف العثمانیه در حیدرآباد دکن‌، «الجرح و التعديل» را به همراه «تقدمة المعرفة»‌ که دیباچه و مدخلی بر آن محسوب می‌شود و در آن عالمان جرح و تعدیل معرفی شده‌اند، در نه جلد و در فاصله سال‌های 1361 تا 1373/ 1941-1953 چاپ کرده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. زعفرانی‌زاده، سعید، دانشنامه جهان اسلام، جلد 10، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1385.
3. رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتاب رجال اهل سنت»، دانشگاه قرآن و حدیث، مرکز آموزش الکترونیک (دانشکده مجازی علوم حدیث).

وابسته‌ها

التاريخ الكبير