رحلة في الجزيرة العربية الوسطی، 1878-‌1882، الحماد، الشمر، القصيم، الحجاز

رحلة في الجزيرة العربية الوسطی، 1878-‌1882، الحماد، الشمر، القصيم، الحجاز
پدیدآوران	[[ ]] ( )
کد کنگره	‏‎

رحلة في الجزيرة العربية الوسطی، 1878-‌1882، الحماد، الشمر، القصيم، الحجاز، اثر شارل هوبیر (چارلز هوبر-‌هوبرت)، جهان‌گرد فرانسوی (1837-‌1884م)، شرح مسافرت‌های نویسنده به قسمت‌های شمالی جزیره عربستان در قرن نوزدهم میلادی می‌باشد.

زبان کتاب

اصل کتاب به زبان فرانسوی بوده و توسط الیسار سعاده، به عربی ترجمه شده است.

اهمیت کتاب

هوبر با نگارش این سفرنامه، خدمات بزرگی را در زمینه جغرافیایی، نقشه‌برداری، مکان‌یابی و شمارش جمعیت انجام داد. وی با متحمل شدن سختی سفر به برخی از مناطق شبه‌جزیره عربستان و یافتن نقشه‌ها و نوشته‌های باستانی در آن، سرآمد باستان‌شناسان عصر خود گردید و با ثبت تحقیقات باستان‌شناسانه خود و یافتن «سنگ تیماء» که حاوی متن و نقاشی‌های مربوط به قرن پنجم قبل از میلاد است، کمک بزرگی به باستان‌شناسی شبه‌جزیره نمود. اما متأسفانه این سنگ اندکی قبل از مرگ هوبر، به فرانسه منتقل گردید و اکنون در موزه لوور در معرض نمایش است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشرین عربی و فرانسوی در معرفی نویسنده و اثر وی آغاز گردیده و مطالب بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی، عرضه شده است.

گزارش محتوا

کتاب حاضر، نخستین ترجمه عربی از نخستین سفر اکتشافی چارلز هوبر فرانسوی به مناطقی از: حماد، شمر، قصیم و حجاز، در شبه‌جزیره عربستان در سال‌های 1878-‌1882م، است که در آن، مهم‌ترین کشف باستان‌شناسی در این مناطق در طی قرن نوزدهم یافت شد که عبارت بود از سنگ‌نوشته‌هایی باستانی در منطقه‌ای به نام «تیماء» (قرارگاهی باستانی در واحه‌ای به همین نام، واقع در شمال غربی جزیرة العرب، در سه منزلی حجر، در چهار منزلی وادی القری) که در آن تصاویری از کاهنان و خدایان آشوری به زبان آرامی حک شده است.

جزئیات این سفر هوبر که در 14 مه 1878م، از بصره آغاز شد، در سال 1884م، در نشریه انجمن جغرافیای فرانسه منتشر شد. اطلاعات و برداشت‌های انجام‌شده توسط هوبر در مناطقی که وی در شبه‌جزیره عربستان مرکزی از آنها بازدید کرده، به‌قدری مهم است که به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین متون توصیف شبه‌جزیره شمال عربستان در طول نیمه آخر قرن نوزدهم در نظر گرفته می‌شود.

علاوه بر این، خاطرات او که در سفرهای خود نوشته، به یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی برای محققان در تاریخ شبه‌جزیره عربستان تبدیل شده است؛ به‌خصوص که خاطرات وی، اطلاعات جانبی فراوانی را در اختیار خواننده قرار داده که از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز ارزشمند هستند.

از جمله موضوعات جالب و قابل توجه این سفرنامه، اشاره هوبر به این نکته است که آموزش دختران در میان اعراب و مسلمانان آن دوران، چیز عجیبی نبوده است. وی در خلال گزارش خود از شهرها و قریه‌ها، به ذکر تعداد مساجد هریک پرداخته و از میزان تحصیلات مردم، به‌ویژه وجود مدارس برای دختران خبر داده که این امر ثابت می‌کند که تحصیلات دختران در میان اعراب و مسلمانان، امر عجیبی نبوده است.

در زمانی که هوبر در شهری به نام حائل بود (شهری در عربستان سعودی است که در استان حائل واقع شده و مرکز این استان است)، از حاکم آنجا، محمد آل عبدالله بن راشد اجازه خواست تا از قصیم (منطقه‌ای است در بخش مرکزی عربستان) دیدن کرده و از آنجا به حجاز برود و ابن راشد نیز باآنکه مایل به این کار نبود، اما با نوشتن نامه‌هایی به شاهزادگانی که حاکم شهرهای «بریده» (مرکز استان قصیم در عربستان) و «عنیزه» (شهری در استان قصیم عربستان در شمال ریاض و میانه نجد) بودند، به وی اجازه این کار را داد. دیدار او از شهر عنیزه، کوتاه بوده و بیشتر از سه روز، طول نکشید. ظاهرا شاهزاده عنیزه، تمایل زیادی به حضور وی، در سطح شهر نداشت؛ زیرا بیشتر از دو سال از سفر جهان‌گرد انگلیسی به نام چارلز مونتاگو دواتی (1843-‌1926م) به این شهر نگذشته بود و هنوز خاطره خجالت و مشکلاتی که وی به وجود آورده بود، در ذهن شاهزاده و مردم، به‌جای مانده بود. بازدید هوبر از این شهرها، در ماه مبارک رمضان صورت گرفت، ولذا آمدن یک مسیحی در این زمان خاص، در آن روزها، کار آسانی نبود؛ ازاین‌رو شاهزاده از وی پرسید که چرا در ماه رمضان بدین شهر آمده است و سعی در نگاه داشتن وی در قصر داشت، اما هوبر به شناخت شهر و بازارهای آن، اصرار داشته و در نهایت، موفق به گرفتن اجازه این کار از شاهزاده شد.

پس از اصرار هوبر به بازدید از عنیزه و نشان دادن نامه ابن رشید به حاکم آن، وی برخورد حاکم را چنین توصیف می‌کند: وی نگاه سردرگم و نگران‌کننده‌ای داشت؛ به همین دلیل سعی کردم به او اطمینان دهم و به او گفتم که آمده‌ام تا فقط دو یا سه روز از این شهر بازدید کنم... بااین‌حال، در پایان، ما به یک تفاهم رسیدیم و توافق کردیم که من نباید به‌جز با همراهی مردانی از طرف شاهزاده، در داخل شهر، تردد داشته باشم.

شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد هوبر از سفر به عربستان را به دست آوردن سنگ‌نوشته تیماء دانست. این سنگ پیش از این توسط داوتی انگلیسی و ویلیام بلغریف شناسایی شده بود، اما آنان در به دست آوردن آن، موفق نبودند، اما سرانجام هوبر توانست آن را به دست آورد؛ هرچند زندگی خود را برای این کار، در ژوئیه 1884م، درحالی‌که در راه بین تیماء و جده بود، از دست داد. پس از مرگ وی و در طی یک سال تلاش کنسولگری فرانسه در جده با همکاری ابن رشید، این سنگ به‌همراه کاغذها و وسایل هوبر که در بیابان به سرقت رفته بود، دوباره پیدا شد و سپس کنسولگری این سنگ را به پاریس منتقل کرد و در موزه لوور پاریس جای گرفت.

هوبر یکی از برجسته‌ترین مسافرین خارجی است که به حجاز شمالی و عربستان سفر کرده است. وی سهم قابل توجهی در پرده‌برداری از تاریخ باستانی شمال شبه‌جزیره عربستان داشته و تحقیقات وی پیرامون برخی از مکان‌های مهم تاریخی آن منطقه، مانند تیماء، علا، مدائن صالح، خیبر و... علاوه بر مشاهدات ارزشمند او در مورد شهرها و روستاها، اماکن دیدنی، طبیعت و موقعیت جغرافیایی کویرهای عربستان که به‌همراه راهنمایان خود از آنها بازدید کرده است، دارای اهمیت فراوانی بوده و نشانگر آن است که اعراب، قرن‌ها پیش از میلاد مسیح(ع) از مناسک مذهبی، هنجارهای قانونی و سازمان‌های کشاورزی و تمدن، برخوردار بودند.

در پایان، باید به این نکته اشاره نمود که آنچه هوبر را از سایر مسافران متمایز می‌کند، علاوه بر علاقه او به سفرهای کویری در شبه‌جزیره عربستان، سفرهای متعدد او به این منطقه می‌باشد. او سه سفر باارزش به عربستان را انجام داد که متأسفانه سومین سفر او به دست راهنمایانش پایان یافت. وی سفر اول را به‌تنهایی و دومی را با خاورشناس دیگری انجام داد، درحالی‌که تجربیاتی از سفر قبلی خود داشت. سفر اول وی، در سال‌های 1879 تا 1882م، اتفاق افتاد و سفر دوم در سال‌های 1883 تا 1884م.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد هرگونه فهرست بوده و در پاورقی‌ها، علاوه بر توضیح برخی از مطالب و عبارات متن، به درج لاتین برخی از اسامی و واژگان مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. دانشنامه جهان اسلام، به آدرس اینترنتی:

   http://lib.eshia.ir/23019/1/4170

3. بی‌نام، «شارل هوبر.. توج اکتشافاته ب«حجر تیماء»»، برگرفته از سایت «البیان»، 15 رمضان 1441ق/ 8 می‌2020م، به آدرس اینترنتی:

https://www.albayan.ae/supplements/ramadan/east-spell/2013-07-27-1.1930287